|
xilma-xil. Masalan, predmetli suratlar, voqeaviy suratlar va ho-
kazo. Suratlarni ko‘zdan kechirishdagi Iug‘at ishi bevosita kuza-
tishdagi lug‘at ishidan ancha farq qiladi. Bolalar suratda buyum-
laming tasvirini ko‘radilar va biz bolalarga shu tasvirdagi buyum-
larni bilishga, ya’ni ularga m a’lum bo‘lganlari bilan taqqoslashga
o ‘rgatamiz. Suratdagi tasvimi ko‘rib chiqish va unda nimalar
tasvirlanganligini aytish uchun bola ilgari ko':gan, idrok qilgan
so‘zni, buyumni esga keltirishi kerak. Suratda t pik obraz berilib,
aniq narsalar tasvirlanadi, shuning uchun bola suratdagi tasvimi
osonlikcha bilib oladi. Chiroyli surat bolalar dicqatini o‘ziga jalb
qiladi va u suratni ko‘rib chiqish bilan birga, ovoz chiqarib, tas
virdagi buyum, hodisa nomini aytadi, unga o‘z munosabatini bildi-
radi. Dastlab kichkintoy suratdagi tasvirlarning nomlarini diqqa-
tini o‘ziga tortuvchi, o‘ziga yaxshi tanish yoki qiziqarli bo‘lgan
narsalarni tartibsiz sanab o‘tadi. Tarbiyachining vazifasi bolalami
surat mazmunini idrok qilishga, izchillik bilan ko‘rib chiqishga,
asosiy belgilarini ajratib ko‘rsata olishga o‘rgatishdan iboratdir.
Suratlarni to ‘g ‘ri ko‘rib chiqish malakalari ta’lim jarayonida, tar
biyachi rahbarligida shakllanib boradi. U buyum va hodisalarni
suratdan darrov tanib olishga, hayotda ko‘rganlari bilan taqqos
lashga, tasvirlanganlarni to‘g‘ri asoslashga o'rgatadi va bolalar-
ning his-tuyg‘ularini tarbiyalaydi. Suratdagi tasvirlar yuzasidan
beriladigan umumiy savollar: Nima tasvirlangan? Yana nima
deyish mumkin? bolalarni idrok qilishga o‘rgatmaydi. Suratdagi
mazmunni aniq yoritishga yordam beruvchi ancha to‘g‘ri savol bu
246
- Surat nima haqida? degan savoldir. Tarbiyachi bolalarni sekin-
astalik bilan bu savolga javob berishga o‘rgatib boradi. Bunda
ushbu usullardan foydalaniladi:
1) o‘zi surat mazmunini qisqacha yoritib beradi;
2) markazdagi buyumni ko‘rsatkich tayoqcha bilan ko'rsatadi va shu
vaqtning o‘zida: «Bu nima, bu kirn? deb so‘raydi, ya’ni birinchi savol
aniq jaranglaydi; 3) surat kompozitsiyasi haqida beriladigan savol tuzi-
lishiga diqqatini yo‘naltiradi: «Ona mushuk qayerda yotibdi va u kim-
larga qarayapti?». Katta guruh bolalariga suratga nom o‘ylab topishni
faqat mashg‘ulot oxirida emas, balki mashg‘ulotning boshida ham tak-
lif etadi. Suratlami ko‘rib chiqish va u haada suhbat mashg‘uloti umu-
miy faol didaktik prinsiplarga bo‘ysunadi. bu haqda bevosita kuzatish
mashg‘ulotlari haqida fikr yuritilganda yoritib o‘tilgan suratni bolalar
ga ko‘rsatishdan awal diqqatlari to‘planadi, tasvimi ko‘rib chiqishlari
uchun vaqt beriladi, so‘ngra tarbiyachi rahbarligida suratdagi tasvir-
lardan biri ko‘rib chiqiladi. Bu jarayonda ular o‘rtasidagi mazmunli
bog‘liqlik aniqlanadi. Bu mashg‘ulotda lug‘at ishining asosiy usuli
savoldir. Bunda turli shakldagi savollardar- foydalaniladi:
1. Suratning umumiy mazmunini aniqlash uchun - Surat nima
haqida? Uni biz qanday ataymiz? -
2. Buyumlami tasvirlash uchun - Nima?, Qanday?, Qayerda?,
Nima qilyapti?, Nimaga o‘xshaydi?
3. Suratning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklami
aniqlash uchun - Nega?, Nima uchun?, Nimaga?,-Kimniki?, Ni-
masi bilan o‘xshash?
4. Suratda tasvirlanganlardan chetga chiqish uchun - Keyin nima
bo‘ladi? Bungacha nima boigan edi? Buni sen qanday topding?
5. Surat mazmuniga yaqin bo‘lgan, bolalar shaxsiy tajribasiga oid
savollar - Senda shunday o‘yinchoq bormi, yaqinda bizning gu-
ruhimizga kim keldi? Biz yangi bolani qanday kutib oldik?
6. Katta guruh bolalarining lug‘atlarini faollashtirish maqsadida
sinonimlami tanlash uchun savollar - buni yana qaysi so‘zlar
bilan aytish mumkin: kun-oftob-quyosh, yordamlashyapti-
ko‘maklashyapti-qarashyapti, tiniq-beg‘ubor, iliq - issiq, go‘zal
- ko‘rkam va boshqalar.
247
Beriladigan savollar har doim ham javob berishni talab etuvchi
bo‘lmasdan, balki yordam beruvchi ham bo‘lishi mumkin. Bunday
savollardan ko‘proq kichik guruhlarda foydalaniladi - Bu mushuk-
chami? Bu koptokmi? Katta guruhlarda Y.I.Tixeyeva tomonidan
ishlab chiqilgan usullardan foydalanish mumkin. Bu usul «Kim
ko‘proq ko‘radi» nomli, o‘yin shaklidagi mashqdir. Bolalar bu o‘yin
mashqida suratda tasvirlangan buyumning belgilarini bir-birlarini
takrorlamagan holda aytadilar. Bunday usul bolalarda kuzatuvchan-
likni, diqqatni rivojlantirish va ularning lug‘atini boyitish uchun juda
muhimdir. Bundan tashqari, suratlarni taqqoslash ham nimasi bilan
o‘xshaydi, nimasi bilan o‘xshamaydi, juda yaxshi usul hisoblanadi.
Suratlarni ko‘zdan ke.chirish va beriladigan savollaming maqsadi
rasmning asosiy mazmunini aniqlashdan, ma’lum bir guruh so‘zlami
faollashtiri§hdan iboratdir. Suratni ko‘zdan kechirish mashg‘ulotida
bolaning sapiimiy muomala me’yori, hatto muomalada ko‘z qarash-
lati, boshqalar oldida o‘zini tuta bilish - muomala madaniyatining
oddiy talab|ari ham ahamiyatlidir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
