Babayeva d. R

Hikoyalar turlari va ularni o‘rgatishning izchilligi.

Hikoya -  biron-bir fakt,  voqeaning mustaqil tuzilgan keng qam- 

rovli bayonidir.

252

---

2. 

Bolalarni hikoya tuzishga  о‘rgatish.  Hikoya tuzish -  hikoya 

qilib  berishga  nisbatan  ancha  murakkab  faoliyatdir,  chunki  bolalar- 

ning o‘zi ushbu mavzu bo‘yicha hikoya mazmuni, uning nutqiy shak- 

lini  tanlashlari, ketma-ket  (tarbiyachi yoki  o‘z rejasi asosida) bayon 

qilishlari zarur.

Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  uchun  hikoyalaming  uchta  turini 

ko‘rsatish mumkin:

-   qabul qilinishiga qarab aytiladigan hikoyalar (bolaning hikoya 

paytida nimani ko‘rayotganligi haqida hikoya);

-   xotira asosida hikoya qilish (bola hikoya aytish paytida nima- 

lami qabul qilganligi haqida hikoya);

-   iasavvur asosida hikoya qilish (o‘ylab topilgan hikoya).

Qabul qilish va xotira asosidagi hikoyalar faktli materiallarga asos-

langan bo‘lib, bolalar faktlami bayon qiladilar.

Tasr vvurga asoslangan hikoyalar ijod mahsuli bo‘lib,  unda hiko- 

yachi bola mavzuga qarab o‘z tajribasining shaklini o‘zgartiradi ham­

da yanf i vaziyat va obrazlar yaratadi. Bitta mashg‘ulotda bitta fikrda 

hikoyalar turlarining  aralashib  ketishiga yo‘l  qo‘yish mumkin:  bola 

o‘yincl oqni  tavsiflab  (qabul  qilish  asosidagi  hikoya)  bo‘lganidan 

so‘ng uni qayerdan sotib olganligi yoki uni qanday qilib tuzatganini 

(xotira asosidagi hikoya) aytib berishi mumkin.

Yuqorida  sanab  o‘tilgan  barcha  hikoyalar  turlari  ta’lim  maqsad- 

laridan  kelib  chiqqan  holda tavsiflash,  bayon  qilish  yoki  shunchaki 

mulohaza yuritish sifatida bajarilishi mumkin.

Masalan,  tarbiyachi  to‘tiqushlar haqida mashg‘ulot  o‘tkazib,  bo­

lalarga hikoya qilib berishni  topshirishdan  oldin to‘tiqushlar haqida 

savollar beradi:

-   To‘tiqushning patlari qanaqa rangda?

-   To‘tiqush patlari uning hamma yerida bir xil ko‘rinishdami? Dumi,

boshidagi patlari qanday? Qayerida uzunroq, qayerida kaltaroq?

-   Idishga  suv  solib  qafasga  qo‘yamiz,  qushlar  nima  qiladi,

cho‘miladimi, uchadimi?

-   Qushlar qanday uchadi, bir-birining patini nega cho‘qiydi, nima

uchun shoxdan-shoxga qo‘nadi?

-   Qafasning ichiga don, tuxum, tvorog, sabzi, olma solamiz.

253

---

To‘tiqushlarimiz ularning qaysi birini xush ko‘rib yeydi?

Bu savollar vositasida bolalar qushlar bilan ishlashga o‘rganadilar, 

savollar natijasida vakuzatishlar asosida «Men qushlarga donberdixn» 

mavzusida hikoya tuzish topshiriladi.

So‘ng 5-6 boladan hikoyani so‘zlab berish so‘raladi.

Zebinisoning hikoyasi hammaning diqqatini tortadi:

«Dadam  menga bozordan  ikkita  to‘ti  sotib  olib berdilar.  To‘tilar 

kichkina  qafaschada  edi.  Ikkinchi  kuni  ini  bor,  chiroyli,  katta  qafas 

olib keldilar va to‘tilami unga qo‘yib yubordilar. To‘tilar keng qafasga 

kirgandan so'ng  sayray boshladilar,  ham yayrab  o‘ynay boshladilar. 

To‘tilaming pati yashil, havorang, sariq, kulrang bo‘lib, tovlanib turar 

edi. Ular bir-birlarining patlarini tozalay boshladi. To‘tilarning patlari 

bosh qismida kalta, dumida,  qanotlarida uzun, kichik-kichik xolcha- 

lari ham bor. Xuddi ataylab chizilgandek.

Hikoya  tugagandan  so‘ng  tarbiyachi  hikoyalami  tahlil  etib,  eng 

yaxshi tasviriy lavhalarga, parchalarga bolalar diqqatini tortadi:  ma- 

salan, to‘tiqushning patlari rangini Dilnoza sariq, yashil, kulrang, oq, 

havorang deb tasvirlaydi.;

«To‘tiqushlar nima uchun shoxdan-shoxga qo‘nadi?» degan savol- 

ga  Dilbar:  «To‘tiqushlar;mitti,  jonsarak  qushlar,  o‘ynashni  yaxshi 

ko‘radi», - dedi.

Sarvar esa:  «To‘tiqushlar don cho‘qiydi,  tuxumni yaxshi ko‘radi, 

sabzi,  olma  bersak ham yeydi.  To‘tilarga  meva  va  sabzavotlar juda 

foydali», - deydi.

Syujetli hikoyada ham biror voqea-hodisa hikoya qilinadi.

Masalan,  «Bizning  oila»,  «Mening  do‘stlarim»,  «Alla», 

«Do‘kon»,  «Bizning  doktor»,  «Mening  ko‘cham»,  «Ko‘cha  ha- 

rakati  qoidalari»,  «Men  kim  bo‘lmoqchiman»,  «Sayrda»,  «Paxta 

terimida»,  «Mehrjon  bayrami»,  «Bizning  qishloq»  kabi  mavzu- 

lardagi hikoyalar shakl jihatidangina emas, mazmunan ham muhim 

ahamiyat kasb etadi. Bu hikoyalami tuzishda bolalaming nimalarga 

e’tibor berishi tushuntiriladi.