Б. Туйчибоев, Б. Хдсанов узбек диалектологияси



Download 2,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet32/36
Sana23.02.2022
Hajmi2,57 Mb.
#145945
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   36
Bog'liq
Bosim Toychiboyev, Boriboy Hasanov. Ozbek dialektologiyasi

\. Данияров X.
Опыт изучения джекаюших диалектов в сравнении с 
узбекским литературным языком. Т.: «Фан», 1975.
2. 
Дониёров X.
Эски узбек адабий тили ва ципчок, диалектлари. 
Тошкент, 1976.
3. 
Абдуллаев Ф .
Узбек тилининг угуз ла^жаси. Т.: «Фан», 1978.
4. 
Ишаев А.
Кррак,алпогистондаги узбек ла\жаси. Т.: «Фан», 1977.
5. 
Туйчибюев Б.
Узбек тилининг тара^киёти бос^ичлари. Т.: «Ук;и- 
тувчи», 1996.
6-МАВЗУ.
К И П Ч О К Л А Х Ж А С И Н И Н Г М О Р Ф О Л О Г И К
Х У С У С И Я Т Л А РИ
Асосий саволлар:
1. К,ипчо
1
«;ла\жасида исм ва унинг узбек адабий тилига муносабати.
2.
К,ипчоклафкасида 
феъл 
ва унинг 
узбек адабий 
тилига 
муносабати.
Мавзуга онд таянч тушунча ва иборалар:
К,ипчок ла\жасида куплик куриниши, унинг узбек адабий тилига 
муносабати, к,ипчок,ла\жасида эгалик курсаткичи, унинг узбек адабий 
тилига муносабати, кипчок, ла^жасида келишик кушимчалари, узбек 
адабий тилига муносабати, кипчок ла\жасидаги баъзи олмошларнинг 
узбек адабий тилига муносабати, кипчок, ла\жасида феъл 
куринишлари, узбек адабий тилига муносабати, кипчок, ла?укасида 
сифатдош шакли, узбек адабий тилига муносабати, к,ипчок, ла^жасида 
равишдош куриниши ва \.
www.ziyouz.com kutubxonasi


1-асосий савол буйича укитувчининг максади: 
К.ипчок ла\жасидаги 
куплик куринишини узбек адабий тили билан киёслаб та\пил кдпиш. 
Ла\жадаги эгалик курсаткичларини шар>у!аш, адабий тил билан 
муносабатини белгилаш, кипчок, ла\жасидаги келишик курсат­
кичларини шар\лаш узбек адабий тили билан ла^жадаги баъзи 
олмошларнинг узбек адабий тилига муносабатини белгилаш.
ИДЕНТИВ У К У В МАКСАДЛАРИ
1.1. К,ипчок;лафкасидаги куплик курсаткичларини шар\пайди, узбек 
адабий тилига муносабатини белгилайди.
1.2. К,ипчок,ла\жасидаги эгалик курсаткичларини шарх/шйди, унинг 
узбек адабий тилига муносабатини изоугайди.
1.3. Кипчок, ла^касидаги келишик курсаткичларини изоутйди, 
узбек адабий тилига муносабатини белгилайди.
1.4. К и п чо к ла^жасидаги айрим бошк,а исмларни кайд этади, 
уларнинг узбек адабий тилга муносабатини белгилайди.
1- асосий саволнинг баёни:
Кипчок, ла\жасида отларда куплик шакли - л э р/-л а р, -нэр/-нар 
кушимчалари билан \осил кдпинади: к и ш и л е р , к , о й л а р ,
а д а м н а р , к и й и м н э р . Узбек адабий тилида 
-лар.
К.ИПЧОК, ла\жасида с а н иккинчи шахе бирлик, с и з иккинчи 
шахе бирлик \урмат, 
силар 
куплик, оддий муносабат, 
сизлар 
куплик 
\урмат маъноларида кулланилади.
Узбек адабий тилидан фаркуш равишда к,ипчок ла\жасида 1-шахс 
купликлар кушимчасини олмайди ва 
бизлар 
шаклида ишлатилмайди.
-л в р 
куплик кушимчаси кипчок, ла\жасида адабий тилдан ва ша\ар 
гуру\ шевалардан ф арми равишда \урмат маъносида келмайди 
(атамнар эмас, атам) ва феълларга кушилмайди (бардылар эмас 
барды).
Ф е ъл н и н г куп л и к шакли «.ипчок, ла^жасида адабий тилдан фарк^и 
равишда баъзан шахс-сон кушимчаларидан олдин келиши мумкин 
бардыларныз, кэлдилэриниз каби.
Кипчок ла^касидаги эгалик курсаткичи адабий тил билан узининг 
куп шаклдалиги билан фарманади.
www.ziyouz.com kutubxonasi



Бирлик
Куплик
Ша­
хе
Кипчок ла^жасида
Узбек
адабий
тилида
Кипчок, ла>укасида
Узбек
адабий
тилида
1
-м -им -ым: 
уйим, койым, ботам
-м,
-ИМ
-МИС, 
-МЫС, 
-ИМИС,
ымыс: ботамыс, 
эчкимис, 
КИЙИМ ИМ ИС
-миз,
-имиз.
II
-н, -ин, -ын: С031Н, 
эчкин, тайын
-нг,
-ИНГ
-лэрин, -ларын:
эчки-лэрин,
тайларын
-ларинг
-нис, -ные, -инис, 
ыцые: (\урмат маъно- 
сида): эк энис, 
апаные, атаные,
С03ИНИС
-низ
-ингиз
-лэринис, -ларыные: 
(хурмат маъносида): 
экэлэринис, 
апаларыные
-ларин-
гиз
III
-си/-сы, -и, -ы: 
улы, кызы, кенли, 
эк эси, атасы
-СИ,

-си, -сы, -и, -ы, 
-лэри, лары: 
балалардын эчкиси, 
балалардын койы, 
эчкилари, койлары
-лари
Кипчок, ла\жасида келишик курсаткичлари адабий тил билан 
узининг куп шаклдалиги жи\атдан кисман фарк,ланади.
Кипчок
ла>укасида
Узбек
адабий
тилида

Келишиклар
кушимчалар
кушимчалар
1
Бош

_
2 К,аратк,ич
-ник,/-нын,-дин,/-дын,-тин/-тын, 
ин/ын: экэмнин, атамнын, уйдин, 
койдын, иштин, кыштын,бизин,сизин.
-нинг
3 Тушум
-ни/-ны,-ди/-ды,-ти/-ты: баланы, 
кишини, уйди, 
КО Й Д Ы , И Ш Т И , К Ы Ш Т Ы .
-ни
4 Жуналиш
-гэ/-ка,-кэ/-ка,- е/-а,-нэ/-на: уйгэ, 
тойга, ишкэ, кошка, экэме, атама, 
езинэ, колына.
-га,кэ,га.
5 Урин-пайт
-дэ/-да, -тэ/ -та: уйдэ, тойда, иштэ, 
кошта.
-да
6 Чициш
-дан/-дэн,-тан/-тен,-нан/-нэн: койдан, 
уйдэн, коштан, иштэн, наннан, 
жузумнэн.
-дан
www.ziyouz.com kutubxonasi


К^ипчок, ла^жасидаги олмошларнинг \ам адабий тил билан 
умумийлиги мавжуд.
Биолик
Куплик
Ш а ­
К.ИПЧОК,
Адабий тилда
К.И П ЧО К
Адабий тилда
хе
лачжасида
ла\жасида
1
Мэн
Мен
Виз
Биз
II
Сэн
Сен
Силар, сизлар
Сиз
Сиз
Сиз
III
О/ 
V- у л / ОЛ
У
Улар/ олар
Улар
Кипчок лахжасида
Узбек адабий тилида
У/о ул/ол
У (ул)
Бу/бул
Бу
Ш у / шул, шо / шол
Шу (шул)
Унда / онда, мунда / мында
Унда, бунда

Уша
Назорат топширицлари
1. Кипчок ла\жасидаги отларда купликнинг ифодаланишини шар\панг. 
Уларнинг адабий тилга муносабатини белгиланг (категория — билиш).
2.
К.ипчокла*жасида 
-лар/ -лэр 
кушимчасининг олмошга ва феълга куши- 
лишидаги узига хосликларни изо\панг. Адабий тил билан к,иёсланг (катего­
рия — билиш).
3. Ла\жадаги куплик на \урмаг муносабатини тушунтиришга х,аракат кдлинг 
(категория — билиш).
4. К.ИПЧОК, ла*жасидаги эгалик курсаткичини тушунтиринг. Адабий тилга 
муносабатини белгиланг (категория — билиш).
5. К.ИПЧОК, ла\жасидаги келишик курсаткичларини мзо\панг. Адабий тил 
билан муносабатини аникланг (категория — идрок).
6. Кипчок.ла^касидаги баъзи олмошларни адабий тил билан к,иёслаб шар\- 
ланг (категория — идрок).
ТЕСТЛАР:
I. 
Кипчок лафкасида куплик кушимчаси шакллари кайси кдторда 
тулик, курсатилган.
A. -лэр /-лар.
B. -лэр/-лар, нэр/-тэр.
C. -дар/-дэр, -тар/-тэр.
Д. -лэр/-лар, -нэр/-нар, -эр/-тар.
Е. -лэр/-лар, -дэр/, -дар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2. 
-нис /-ныс, -инис/ ыныс 
шакллари 
ки п чо к 
ла\жасида ^айси 
маънода кулланилади?
A. шахс-сон курсаткичи маъносида.
B. II шахе эгалик курсаткичи оддий муносабат.
C. II шахе эгалик курсаткичи *урмат маъносида.
Д. II шахе эгалик курсаткичи куплик маъносида.
Е. II шахе буйрук маъносида.
3. Кипчок ла\жасида -ц, ин, -ын шакллари кайси маънода 
кулланилади?
A. II шахе буйрук, маъносида.
B. III шахе буйрук, маъносида.
C. II шахе эгалик курсаткичи, куплик.
Д. II шахе эгалик курсаткичи, оддий муносабат.
Е. II шахе эгалик курсаткичи, \урмат маъносида.
4. -га/ -Fa, кэ/-ка, е/-а, нэ/-ца цандай кушимча?
A. Урин-пайт келишиги кушимчаси.
B. Чик>иш келишиги кушимчаси.
C. Суз ясовчи кушимча.
Д. Шакл ясовчи кушимча.
Е. Жуналиш келишиги кушимчаси (категория — идрок).
2-асосий савол буйича ук,ипвчи максади: 
К,ипчок, ла\жасидаги 
феълнинг шахсли шакли ^акдиа талабаларга изо\ бериш. Уларнинг 
узбек адабий тилига муносабатини белгилаш. К,ипчок ла\жасидаги 
феълнинг шахссиз шакллари \ак,ида тушунча бериш. Узбек адабий 
тилидаги шакллар билан муносабатини белгилаш.
ИДЕНТИВ У КУВ МАКСАДЛАРИ
2.1. К,ипчокла>дкасидаги феълнинг шахсли шакллари \акида тушунча 
беради.
2.2.Ла\жадаги шакллар билан адабий тилдаги шакллар уртасидаги 
муносабатини белгилайди.
2.3. Кипчок ла\жасидаги феълнинг шахссиз шаклларини изоутайди.
2.4. Лафка ва адабий тил уртасидаги муносабатини шар\лайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2-асосий саволнинг баёни:
К,ипчокла\жасидаги феълнинг шахсли шакли умумий \олда \озирги 
узбек адабий тили билан мое келади. Аммо уларнинг баъзи узига хос 
жи\атлари \ам мавжуд. Чунончи, узбек адабий тилида феълнинг 
^озирги келаси замон 
II I
шахе куплик шакли 
бордилар//борди, 
келдилар//келди 
тарзида кулланса, кипчок ла\жасида фа^ат 
борди, 
келди 
куринишда ишлатилади. Чунки к,ипчок1ла\жасида феълга куплик 
«-лар» 
кушилмайди. Куплик курсаткичи фа^ат отга кушилади.
Узбек адабий тилидаги 
«кол» 
кумакчи феъли маъноси кипч° К
ла^жасида кушимча шаклдаги 
«Faft» 
кумакчи феъли билан ифодаланади: 
боракол, -барагай, келацол-кэлэгай, ёзак,ол-ждзагай.
Феълнинг булишеиз шакли кипчок ла\жасида икки фонетик 
вариантда ифодаланади: 
тавмайды //таппайды.
\озирги замон давом феъли кипчок лахдасида 
-а /-а, -п, -ип/-ып 
шакли равишдошга шахс-сон кушимчасининг тулик куринишини 
олган кумакчи феълларни кушиш йули билан х,осил килинади:
Хдоирги замон феъли
Биолик
Куплик
Ш а­
хе
К.ИПЧОК
лахжасида
Адабий
тилда
К,ипчок ла\жасида
Адабий
тилда
1
Баражатыппан
Бораётибман Айтып турыппыз
Айтиб турибмиз
II
Баражатыпсан
Баражатыпсан
Бораётибсан
Бораётибсиз
Айтып турыпсылар 
Айтып турыпсызлар
Айтиб турибсиз 
Айтиб турибсизлар
III
Баражатыты
Бораётибли
Айтып турыпты
Айтиб турибдилар
Утган замон феъли
Бирлик
Куплик
Ш а­
хе
К.ИПЧОК
ла^жасида
Адабий
тилда
К.ИПЧОК,
лахжасида
Адабии
тилда
1
бардым
бардим
кэлдик
келдик
И
барды н 
бпппынмс
бординг
боплингиз
кэлдиларинис
кэлдилэрин
келдингиз
келдиларинг
III
баплы
бапли
кэлди
келдилар
www.ziyouz.com kutubxonasi


Истак майли
Бирлик
Куплик
Шахе
Кипчок
Адабий
К.ИПЧОК,
Адабий
лахжасида
тилда
лахжасида
тилда
I
барайын
борай
барайык,
борайлик
кэлэиин
келай
кэлайик
келаилик
керэйин
курай
керэйик
курайлик
Буйрук майли
Бирлик
Куплик
Шахе
Кипчок,
лахжасида
Адабий
тилда
Кипчок,
ла\жасида
Адабий
тилда
М
Бар (оддий 
муносабат) 
ан (\урмат 
муносабат)
Бор
Олинг
(ХУРмат)
Барыннар
анызлар
Боринглар
олинглар
Ш арт майли
Бирлик
КУплик
Шахе
Кипчок,
лахжасида
Адабий
тилда
Кипчок,
лахжасида
Адабий
тилда
I
барсам
борсам
барсак
борсак
II
барсан (оддий 
муносабат) 
барсаныс 
(ХУРмат)
борсанг
борсангиз
барсаларын 
(оддий муносабат) 
барсаларыныс 
(хурмах)
борсаларинг
борсаларингиз
III
барса
борса
барса
борсалар
Х,аракат номи к;ипчок лахжасида -ш, -иш/-ыш кушимчаси билан 
\осил килинади: айтыш кэрэк-айтиш керак, барыш качмас-бориш 
булса цочмас.
-в, -ув/-ув кушимчаси \ам ла\жада \аракат номи ясашда кртнашади: 
Барув-борув, кэлув-келув, айтув-айтув.
-Мац/-мэк кушимчаси \ам кипчоклахжасида баъзан \аракат номи 
ясашда иштирок этади: Тавмак-топмок, кермэк-курмок,, ичмэк- 
ичмок,, айтмак.-айтмок,.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Равишдош шакли ципчоц ла\жасида феъл узагига 
-а, 
- э, 
-п, -ип, 

ып 
кушимчаларини кушиш билан \осил кдпинади: Мэни керэ, чавып 
кэтти мени кура, чопиб кетди.
Сифатдош шакли ципчок, ла^жасида 
-гэн, -ран, -кан/-кэн 
к^шимчаси билан ясалади: Окыган бала-укиган бола, кэгэн мийман- 
келган ме^мон, еткэн емир-утган умр, айткан гэп-айтган ran.
-й, -а/-э +турран: ишлэйтурган адам — ишлайдиган одам. 
Боратурган адам, кэлетурган адам — келадиган одам.
Назорат топшириклари
1. К.ипчоклачжасидаги феълларнинг шахсли шаклини шар\ланг. Уларнинг 
узбек адабий тил билан муносабатини белгиланг (категория — анализ).
2. К^ипчок; ла^жасидаги \озирги замон даном феълини изохланг.Адабий 
тилга муносабатини белгиланг (категория — анализ).
3. Кипчок, лахдасидаги утган замон феълини шархланг.Адабий тилга му­
носабатини белгиланг (категория — анализ).
4. К.ИПЧОК, 
ла^жасидаги истак майлини изохланг.Уларнинг адабий тилдаги 
шакллари билан муносабатини аникланг (категория — анализ).
5. Шарт майлининг ла\жадаги шакли билан адабий тилдаги куринишини 
Киёслаш асосида уз фикрингизни баён этинг (категория — анализ).
6. Ла^кадаги \аракат номи куринишларини адабий тил билан циеслаб 
шар^анг (категория — анализ).
7. Равишдош шакллари буйича к,ипчок,ла\жаси билан адабий тил муноса­
батини кандай изо\лаган булардингиз (категория — анализ)?
8. Сифатдош шакллари асосида к,ипчок,ла)укаси ва адабий тил муносабат- 
ларини белгилашга х,аракат цилинг (категория — анализ).
ТЕСТЛАР:
1. Кипчок, ла\жасида «-э/-а, -п, -ип/-ып + шахс-сон кушимчаси» 
моделида кандай категория \осил к,илинади?
A . РаЕш ш д ош ш акли.
B. \озирги замон давом феъли.
C. Келаси замон феъли.
Д. Утган замон феъли.
Е. Утган замон давом феъли.
2. -йын/-йин, -айын/-ейин шакли кдндай категория \осил к,илади?
A. Истак майли.
B. Буйрук майли.
C. Шарт майли.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Д. Утган замон давом феъли
Е. Келаси замон феъли.
3. -в, -ув/-ув куриниши канала грамматик категория хосил килишда 
Катнашади?
A. Равишдош ясайди.
B. Сифатдош ясайди.
C. \аракат номи ясайди.
Д. Феълни шахсли шаклини \осил килади.
Е. Х,олат фсълини ясайди.
4. «-й-а/-э + турган* шакли канака грамматик категория \осил 
килади?
A. Равишдош \осил килади.
B. Сифатдош \осил килади.
C. Х^ракат номи хрсил килади.
Д. Келаси замон давом фсълини.
Е. Утган замон феълини \осил килади (категроия — анализ).
Талабалар учун мустакил топшириклар
!. 
9
з шевангиздан туплаган материалингиз асосида куп ли к 
кушимчасининг кулланилиш чегарасини белгилашга \аракат килинг.
2. Туплаган манбангизга асосланиб, уз шевангиздаги келишик, 
эгалик курсаткичларини аникланг. Уларнинг кипчок лахжасига 
муносабатини белгиланг.
3. Уз шевангиздан йик^ан манбангиздан феълнинг шахсли шаклини 
ажратинг.Уларни кипчок лахжаси билан киёсланг.
4. 

шевангиз буйича туплаган манбангиздан феълнинг шахссиз 
шаклларини \осил килувчи куринишларини кипчок лахжаси билан 
киёсан шархланг.
Фойдаланиш учун адабиётлар
1

Download 2,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish