B. T. Toshmuhamedov

3 .9 . O kean va okean tubining tuzilishi
Y unoncha okeanas — yerni aylanib oqadigan azim daryo. 
Y em ing materik va orollarni o ‘rab turadigan suv qobigM. G idrosfe- 
raning katta qismi 94% ini, Y er qobig‘ining yuzasini taxm inan 
70,8% ini yoki 361 m ln km 2 ni egallaydi, quruqlikka (149 mnl 
km 2) nisbatan okeaning m aydoni 2,5 m arotaba katta.
Fizik va kim yoviy tarkibi jih atid an okean bir, b u tun lekin 
m iqdori jih atid an gidrologik va gidrokim yoviy k o ‘rsatkichlari 
xilm a-xildir. G idrologik rejimning tabiiy geografik xususiyatlariga 
ko‘ra, dunyo okeani alohida okeanlar, dengizlar, qoMtiqlar, buxta 
va bo‘g ‘ozlarga ajralib turadi. 1650-yilda golland geografi B.Varinius 
D unyo okeani 5 alohida qismga: T inch, A tlantika, H ind, Janubiy 
m uz, Shim oliy m uz okeanlariga boMgan. 1845-yilda L ondon
320

---

Г
geografiya jam iyati ham buni tasdiqlagan. K eyinroq b a ’zi olim lar 
D unyo okeanining faqat 3 ga ajratdilar: T in ch , A tlantika va H in d
okeanlariga. XX asrning 30 yillaridan boshlab A rktika havzasi 
sinchiklab tekshirilgandan keyin, to 'r t alohida okeanga ajratildi: 
T in ch , A tlantika, H in d va Shim oliy m uz okeaniga. Y er sharida 
okean suvi va quruqliklarning taqsim lanishi turlicha. Shim oliy 
yarim sharda suv sathi yer sharining 61% ni egallaydi. Bu Y erda 
ok ean suvlari quruqlikga an ch a kirib borib k o 'p sonli dengiz va 
daryolarni tashkil qiladi. Barcha ichki dengizlar Shim oliy yarim
sh arda joylashgan.
O kean tubining relyefi va geologik tuzilishi
O kean tubi m aydonining k o 'p ch ilik qismi (73,8% ) 3000 m 
d an 6000 m gacha chuqurlikda joylashgan.
O kean tubining planeta m iqyosidagi m orfostrukturalari (eng 
, yirik shakllari) kontinental yer p o 's ti ayrim qism larining tuzilishi 
va tarixiy rivojlanishiga qarab 4 qism ga b o 'lish m um kin.
1. M ateriklarning suv ostida qolgan chekka qism lari.
2. O kean q a ’ri.
3. M ateriklarning suv ostida qolgan chekka qism lari bilan 
okean q a ’ri o'rtasidagi oraliq zona.
4. O kean o'rtasidagi tog' tizm alari.
O kean tubining m ateriklarga yondosh qism larining tuzilishi 
m a terik larn ik ig a o 'xsh ash b o 'lib , m aterik larn in g suv ostidagi 
chekkasi hisoblanadi va unda relyefni xususiyatlariga qarab shelf, 
m aterik yon bag'ri va m aterik etagi ajratiladi. M aterik etagi bilan 
chegaradosh okean q a ’ri uch qatlam li yupqa p o 'std a n iborat. 
Birinchisi cho'kindili yuqori qatlam (yoki birinchi seysmik qatlam), 
ikkinchi granit qatlam i va pastki-bazalt qatlam i.
T in ch okean chekkalarining katta qism ida, H in d okeanining 
sh im o liy sh arq id a, sh un in g d ek K arib va Skoba d en g izlarid a 
m aterikning suv ostidagi chekkasi bilan okean q a’ri o'rtasida oraliq 
zo n a joylashgan. Bu yerlarda chekka dengiz soylari (chuqurligi 
400-5000 m gacha), yoysimon tuzilgan orollar (bunday arollarning 
uchlari suv ostida tog' tizim lari hosil qiladi), ch u q u r tarnovlar 
relyefining asosiy shakllarini uchratish m um kin. (M arian a tarnovi
321

---

-11022 m). Bunday orollar zonasida zilzilalar ko‘p bo'lib, vulqonlar 
otilib turadi. O kean o 'rtasid ag i suv osti to g ' tizim lari okean