B. T. Toshmuhamedov

45-rasm. 
Ashxoboddagi Annau machitining 1908-yil 
zilzilasidan keyingi ko'rinishi.
158

---

sharida 4000 yil davom ida 13 mln. kishining zilziladan o ‘lganligini 
hisobga olganlar.
U m u m an aytganda, zilzila Y er p o 'stin i tashkil etgan qat- 
lam lardagi tektonik harakat natijasida kelib chiqadi. Tektonik 
harakat natijasida zilzila to ‘lqinlari tarqaladi va yer qatlamlari larzaga 
keladi. Zilzila to lq in lari yer qatlam larining ichki va tashqi tuzilishini 
buzuvchi asosiy kuchdir.
Zilzilani tekshirish usullari. 
Z ilzilan i o ‘rganish va u ning 
sabablarini aniqlash asosan ilmiy tadqiqot institutlarida olib boriladi. 
M am lakatim izda hozirgi vaqtda yigirm adan ortiq maxsus seysmik 
stansiy a (M oskva, Sverdlovsk, T bilisi, T o sh k e n t, D u sh an b a, 
Irkutsk, S am arqand va boshqa shah arlarda) b o ‘lib, ularda ilmiy 
tadqiqot ishlari olib borilgan. Bu stansiyalaming ham m asi akademik 
B.B. G olipin va olim lardan P. M. N ikiforov, V. F. Bonchkovskiy, 
D. P. Kirnos, D. A. X arin va b oshq alar ixtiro etgan maxsus as- 
boblar bilan ta ’m inlangan. В. B. G olitsinning bundan qariyb yarim 
asr ilgari (1906-yilda) ixtiro etgan seysm ografi eng yaxshi seys- 
m ograflardan biridir. Bu asbob katta seysmik stansiyalarda yaxshi 
natija berm oqda. B.B. G olitsinning seysmografi hatto ch et ellarda 
ham foydalanilm oqda.
Bu seysm ograf prujinaga osilgan rem kaga biriktirilgan o g 'ir 
m etall yukdan iborat. Bu yuk yuqori ko‘tarilishi va past tushishi 
m um kin. R am aning uchidagi kuchli m agnitlar. Orasiga simli
46-rasm. 
G o litsin seysm ogrofi.
159

---

g'altaklar o ‘rnatilgan. Zilzila boMmagan vaqtda seysm ograf qim ir- 
lamayai. Yer larzaga kelganda asboblarning taglik qismi inert o g ‘ir 
yukka nisbatan siljiydi, ram aning g ‘altakli uchi m agnitlar orasida 
qim irlay boshlaydi va galtaklarda elektr toki hosil boMadi. Bu tok 
oynali galv an o m etrg a bo rad i. O ynaga tu sh a y o tg a n in g ich k a 
yorugMik nuri oynada aks etib, sekin o ‘tayotgan fotoqog‘ozga 
tushadi. Bu seysm ograf M arkaziy Osiyodagi regional seysmik 
stansiyalarga 1929-yilda o ‘rnatilgan edi. U 1929-yildayoq 600 
zilzilani qayd etgan. 1929-yildan 1940-yilgacha 6000 dan ortiqroq 
zilzilani qayd etgan. Keyingi yillarda shu joylarda yanada takom il- 
lashgan seysm ograflar yordam ida yiliga 1000 d an ortiq zilzila 
hisobga olingan.
Zilzila sabablarini o ‘rganish m am lakatim izda yaxshi y o ‘lga 
q o ‘yilgan. Zilzila sabablarini o ‘rganish m aqsadida seysmologiya 
institutlari tashkil etilgan, bu yerda malakali seysmologlar, geofizik, 
m atem atik va geologlar ilmiy ishlar olib borm oqdalar. 0 ‘zbekiston 
Rossiya fanlar akadem iyasi qoshida 1967-yilda tashkil etilgan 
Seysmologiya instituti shular jum lasidandir.
Zilzila kuchini hisobga olish uchun seysmik asboblarning 
bergan m a’lum otlari va geofizik tekshirish usullaridan foydalanib 
12 balli shkala tuzilgan. Qabul qilingan oldingi 12 balli shkaladan 
bu (1952-yil, S.V, Medvedev) shkalaning farqi shundaki, bunda 
zilzila kuchini hisobga olishda im oratlarning zararlanganligi, Yer 
osti va Y er usti suvidagi ham da Yer yuzasidagi o ‘zgarishlarga va 
boshqa belgilariga e ’tibor beriladi. Bunda h ar qanday binoning 
pishiq va chidam liligi, zararlanish darajasi hisobga olinadi. Pechka 
suvoqlarining darz ketishi, m o‘rilarning yorilishi, devorlarda katta- 
katta darz paydo boMishi, binoning qulashi va uy romlari tepasining 
butunlay yoki qism an bosib qolishi e ’tiborga olinadi. S o ‘nggi 
yillarda seysmologlar (V.I. Keylis-Borisova boshqalar) tom onidan 
zilzila toMqinini, uning o ‘chogMdagi zarbani aniqlash usuli ishlab 
chiqildi.
Seysm ik stansiyalardan olingan seysm ogram m alar va Y er 
p o ‘stin in g n eo te k to n ik h a ra k a tla r n atijasid a r o ‘y b erad ig an
siljishlariga va boshqalarga qarab zilzila o ‘chogMning dinam ik 
param etrini aniqlash m um kin. Shunday qilib, tektonik harakatlar
160

---

natijasida Yer p o 'stid a birdaniga yorilish ro 'y beradi va Y er p o ‘sti 
o ‘z m uvozanatini y o ‘qotadi. B uning natijasida zilzila o ‘ch o g ‘ida 
hosil boMgan tarang toMqinlar u yerdan atrofga tarqaladi va Y er 
yuzasiga toMqin tarzida chiqarkan, kuchi kam aya boradi. Zilzila 
toMqinlari asosan 3 xil boMadi, ch u n o n ch i, b o ‘ylam a toMqin — 
Yer m assasining hajm i siqilishi (deform atsiya) dan kelib chiqadi 
va qattiq, suyuq ham da gaz holdagi m oddalardan oMadi, ko‘ndalang 
toMqin — Y er qatlam lari shaklining o ‘zgarishi reaksiyasidan hosil 
boMadi. Bu toMqin suyuq va gaz holatdagi m o ddalardan oMmaydi. 
Yuza toMqin qattiq ham da suyuq m odda orasida hosil boMib, 
ju d a sekin harakatlanadi.
Bizga m a ’lum boMgan Yer yuzidagi eng kuchli zilzilalaridan 
biri XVII asrda X itoyda boMib u 850000 kishini yostigMni quritgan. 
1957-yilda M ongoliyada boMgan kuchli zilzila natijasida (11 ball) 
yorug' paydo boMgan undan Y er yuziga suvlar (Yer osti) chiqqan. 
Y oriqning uzunligi b ir necha yuz km. ga teng boMgan. M exiko 
zilzilasi 198 6-y ilda boMgan. B u n in g n a tija sid a b o tq o q lik d a
joylashgan eski M exiko shahri vayron boMgan. Oxirgi 3000 yil 
ichida Y er yuzida ro ‘y bergan zilzilalar natijasida 20 m ln. kishi 
vafot etgan.
Y er sharidagi zilzilaning m arkazi, y a ’ni zilzila o'chogM ni