B. T. Toshmuhamedov

T a r ix iy g e o d in a m ik a
Y e rn in g ta rix id a g i g e o d in a m ik
jarayonlarning u m um iy y o ‘nalishini tiklashni o ‘ziga m aqsad qilib 
q o ‘yadi. M azkur nuqtayi nazarga b inoan, uni to ‘la asosda evolut- 
sion geodinam ika deb hisoblash m um kin, chunki Y er rivojlanishi­
ning boshlang ‘ich bosqichlardagi geologik jaray o n lar rivojlanishi 
takrorlanm as xususiyalarga ega.
L itosfera plitalar tektonikasining nazariyasi
Y er tuzilishi va rivojlanishi haqidagi hozirgi zam on tu shu n - 
chalarining shakllanishi uzoq oMmishga borib taqaladi. Y erning 
paydo boMishi ilohiy kuchlar bilan bogMiqligi haqidagi fikrlardan 
boshlab, geologik nazariyaning falsafiy asoslari bir necha bor 
o 'zg argan. Ilm iy qarashlarning o ‘zgarishi b ir v aq tlar doim iy, 
o ‘zgarm as tuyulgan, am m o dalillar va m a ’lu m otlar ko'paygan 
sari bu q o n u n iy atlar tu bdan o'zgarib ketgan. Bunga m isol qilib, 
geosinklinallar nazariyasi o ‘rniga yangi, global tektonikani kirib 
kelishini ko‘rsatish m um kin.
G eosinklinallar nazariyasi geologiyada 100 yildan ko ‘prok 
hukm ronlik qildi. Bu nazariya, aw alam bor, Yer p o ‘stini rivojlanish 
jarayonlarini talqin etishga intildi. M azkur tizim yagona ta ’lim ot 
emas edi, balki uni asosini k o ‘tarilish, kontraksiya, pulsatsiya, 
chuqurlikdagi differensiatsiya, rotatsiya, yadroviy, radiom igratsion 
va boshqa ko‘plab bir-biri bilan uncha bogMiq boMmagan taxm inlar 
tashkil etadi. U shbu nazariya va gipotezalar bir-biriga zid ekanligiga
197

---

qaram asdan, ularning asosiy m aqsadi Y er p o ‘sti va uni tashkil 
etu vchi h u d u d la rd a b u rm alan g an o ‘lkalar va p la tfo rm alarn i 
sh a k lla n ish ja ra y o n la rin i aso slab b erish b o ‘lib kelg an . Bu 
qarashlarning um um iy nom i fiksizm edi. Yerni ch uq ur qism ida 
differentsiatsiya jarayonini yetakchi ekanligini tan olgan holda, 
m azkur gipotezalar uni faqat fiksizm nuqtayi nazaridan qabul 
qiladi va bunday holda mineral massalarining gorizontal harakatlari 
tan olinm asdi. Fiksizm tasaw urlarining ustunligi davrlari bilan 
bir vaqtning o ‘zida geologiya fanining ichida moddalarning aylanm a 
harakati, nafaqat vertikal balki gorizontal yo'nalishi haqida g ‘oyalar 
tug'ilgan va rivojlanib borgan. Bular esa Yer p o ‘sti va Yerning 
shakllanishidagi xususiyatlari ni to ‘liq tushuntirib berishga yangi 
im koniyatlarni ochib bergan. M azkur g'o y alar rivojlanishining 
yakuni b o ‘lib, o ‘tgan asrning 60-yillarida yangi global tektonika 
yoki litosfera plitalari tektonikasi nazariyasi paydo b o ‘ldi va tez 
o rada tan olindi, nazariy h am d a am aliy geologiyada yetakchi 
o 'rin n i egalladi.