Б. Т. Тошмухамедов ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Г рабен – узилмалар билан чегараланиб, ўрта қисми пастга чўккан Ер пўстининг бир қисмидир. Одатда чўккан қисми кўтарилган қисмига нисбатан ҳар доим ёш жинслардан тузилган бўлади. Грабенлар оддий ва мураккаб ҳолда учрайди. Оддий грабенлар икки узилма билан чегараланган, мураккаб грабенлар эса, бир неча узилмалар билан чегараланган бўлади. Катта ўлчамдаги грабенларни (баъзи хусусиятларига қараб) «рифтлар» деб юритишади.
Расм 43. Грабен.


Горст – узилмалар билан чегараланиб, ўрта қисмида Ер пўсти кўтарилган бўлади. Кўтарилган қисми чўккан қисмига нисбатан қари жинслардан тузилган бўлади.
Горст ва грабенларни қуйидаги турларга ажратиш мумкин:
а) оддий горст (грабен) – икки узилма билан чегараланган;
б) мураккаб горст (грабен) – бир неча узилмалар билан чегараланган;
в) бир тарафга энгашган горст (грабен) лар.

Расм 44. Горст.

Горст ва грабенларни ташкил қиладиган узилмалар катта чуқурликка тушган бўлади.
Бурмаланишга учраган, сурилма сабали ўрнидан қўзғалган тоғ эинси массаси қоплам деб аталади.
Қопламларда устига чиқиб қолган келгинди жинс “аллохтон”, остиди, ўрнида қолган жинс – “автохон” дейилади.
Чуқур Ер ёриқлари ҳар хил кўринишга эга. Улар геосинклинал вилоятларда кўтарма – узилма (взброс) ва силжиш тузилишига эга.
Платформада асосан туширма – узилма (сброс)лар кўп тарқалган бўлади. Платформа филоятларнинг фундаментида узилмалар натижасида грабен характерига эга бўлган катта рифт ботиқлари (авлокогенлар) учраб туради ва улар кўпинча синеклизаларнинг ўзаги ҳисобланади.
Катта чуқурликка тушувчи узилмалар орқали мантиядан магматик жинслар чиқадилар. Улар эндоген жараёнлар натижасида гоҳида Ер юзигача етиб келсалар, кўпинча Ер юзасига яқин жойларгача чиқадилар ва интрузив жинслар сифатида узилмалар атрофида жойлашадилар. Бу катта чуқурликкача тушадиган (600-700 км) узилмалар Ер юзасидаги асосий регионал структура элементларининг ривожланишини бошқариб турадилар.