Б. Т. Тошмухамедов ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Магматик тоғ жинсларининг минерал таркиби


Магматик тоғ жинсларини таърифлашда уларнинг мине­рал таркибини аниқлаш биринчи даражали аҳамиятга эгадир. Бунинг учун шуни назарда тутиш керакки, бир хил минераллар магманинг қотиши вақтида ҳосил бўлса, бошқалари эса кейинчалик, тайёр жинс ичида ҳосил бўлади. Шунга кура жинсларни ташкил қилган минералларни (бирламчи-сингенетик) ва иккиламчи (яъни эпигенетик) ми­нераллар деб юритилади.
Магма тоғ жинсларни ташкил қилган бирламчи мине-ралларга темир ва магнезийли минераллар, калийли дала шпатлари, плагиоклазлар, нефелин, кварц ва бошқалар киради. Иккиламчи минераллар кенг тарқалган автометаморфлашган жараёнлар натижасида ҳосил бўлади. Улар қуйидагилардан иборатдир:

1. 
   Каолинланиш - калийли дала шпатлари ҳисобига
   жинснинг алюмсиликатлардан каолинитнинг ҳосил бўлиши. Бундай вақтларда кўпинча каолинлашган жинснинг айрим жойларида калийли дала шпатининг доначаларини ёки зич юзаларда уларнинг қолдиқ (реликт) структурасини учратиш мумкин.
   
2. 
   Серицитланиш - жинснинг плагиоклазлар ҳисоби­
   га серицит (жуда майда мусковит) билан алмашиниши.
   
3. 
   Эпидотланиш - жинсдаги асос плагиоклазлар ҳисо­бига эпидотнинг ҳосил бўлиши.
   
4. 
   Хлоритланиш - магма жинслардаги баъзи бир хил
   минералларнинг ва вулқон шишасининг хлорит билан алмашини-ши.
   
5. 
   Серпентинланиш - оливиннинг серпентинга айланиши. Бу асос ва ўта асос жинслар учун хосдир. Бунинг на­тижасида ўта асос жинслар серпентинитларга айланиб қолади. Бу жараёнларни ўрганиш катта аҳамиятга эга. Чунки жинс ҳосил бўлгандан сўнг у қандай шароитда бўлганини кўрсатиб беради.
   

Магматик жинсларнинг ичидаги ёт жинслар ксенолитлар деб аталади. Улар кўпинча магма ўчоғининг юқори қисмини, яъни “томини ўпирилиши” натижасида ҳосил бўлади. Демак, ксенолитлар бир талай чўкинди ва бошқа жинс­ларнинг магма ичидаги бўлаклари бўлиб, улар баъзан маг­манинг таркибини ҳам ўзгартириб юборади. Ксенолитларни аниқлаш анча осондир. Чунки уларнинг ранги, айниқ­са структураси ва минерал таркиби бутунлай бошқача бўлади. Ксенолитлар ҳар хил катталикда бўлади.
Интрузив магматик жинсларнинг минерал таркибини аниқлаш учун қуйидаги жадвалдан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
Плюс ишораси минералнинг борлигини, минус ишораси минералнинг йўқлигини, икки хил ишора (ё) мине­ралнинг одатда бўлишлигини, лекин бўлмаслиги ҳам мумкинлигини; (±) эса аксинча, одатда бўлмай, лекин бўли­ши мумкинлигини кўрсатади.
Катта чуқурлиқда ҳосил бўлган интрузив тоғ жинслари­нинг минерал таркибини турли схема ва жадваллар ёрдамида аниқлаш мумкин.