Б. Т. Тошмухамедов ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Тоғ жинсларидаги дарзликлар

Тектоник ҳаракатларнинг таъсирида тоғ жинси қатламлари бутунлигининг узилиши, ёрилиши, синиши натижасида хилма-хил узилмалар пайдо бўлади. Бу узилмалар бир неча гуруҳларга бўлинади: туширма-узилма (сброс), кўтарилма узилма (взброс), силжиш (сдвиг), сурилма (надвиг), қоплам (покров) ва бошқалар. Бу узилмаларнинг баъзи турлари кўпроқ платформаларда, бошқалари оргоноген вилоятларда учрайди.

Бу узилмаларнинг ҳар бири ўзига яраша морфологик тузилишга эга бўлиб, ҳар хил динамик ва кинематик шароитларда юзага келади.
Туширма-узилмада (сброс) узувчининг юзаси тоғ жинси қатламларининг пастга тушган блоки тарафига энгашган бўлади.

Расм 39. Туширма - узилма.

Узилмалар узувчининг ётиш бурчагига қараб қуйидагиларга бўлинади:

1. Қия узилмалар – узувчининг ётиш бурчаги 30° кам [уларни сурилма (надвиг) деб атайдилар].
2. Тикроқ узилмалар–узилмаларнинг ётиш бурчаги 30°-80°.
3. Тик узилмалар – узилманинг ётиш бурчаги 80°-90°.
Туширма-узилмаларни планда кўринишига қараб қуйидагиларга ажратиш мумкин:
а) б) в)

Расм 40. Туширма-узилманинг планда кўриниши.

а-Параллел (ёки супачасимон); б-Радиал; в-Патсимон.
Кўтарилма-узилмада (взброс) – узувчининг юзаси қатламнинг кўтарилган блоки тарафига энгашган бўлади.

Расм 41. Кўтарилма-узилма.

Силжиш (сдвиг) – тоғ жинси қатламларининг бир-бирига нисбатан узилма текислиги бўйича горизонтал ҳолда силжишидир. Силжишни асосан планда аниқлаш осондир. Бунда қатламлар узилмалар орқали узилилб блокларни ҳосил қилади. Бу блоклар тектоник ҳаракатлар натижасида сурилиб силжишлар ҳосил қилади. Тоғ жинслари ёриқларидаги ҳаракат изини (силжишни) дарзлик деворининг қанотлари қолган юзасига қараб аниқлаш мумкин. Бундай ҳаракатлар натижасида ёриқлар юзаси текисланади, тирналади, ҳар хил чизиқлар пайдо бўлади.
С урилма (надвиг) – узилмаларнинг махсус гуруҳлари ҳисобланади. Сурилмалар натижасида қатламлар бир-бирининг устига чиқиб ёки тагига (анча масофага) кириб кетиши мумкин. Яъни ёш қатлам қари қатламнинг устига чиқиб тагига тушиб қолади.
Расм 42. Сурилма.
Бир нечта туширма ва кўтарма узилмалари грабен ва горстларни ҳосил қилади. Уларнинг узунлиги энига нисбатан анча катта бўлади ва асосан километрларда ўлчанади.