Б. Т. Тошмухамедов ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Доимий музликлар. Доимий музликларни ўрганувчи фан геокриология деб аталади. Континентлардаги муз ҳодисаси ҳақида гапирар эканмиз, доимий музлик ҳодисаси ҳақида ҳам қисқача айтиб ўтиш зарур.



Расм 65. Гренландиядаги материк музлиги.


Ер шарининг деярли қисмида ўртача йиллик температура-лар манфий (0⁰С дан паст) бўлгани учун Ер юзасининг тупроқ-грунт қоплами ўн, юз, ҳатто минг йиллаб музлаб ётади. Ер пўстининг бундай тўнгиб ётган қисмлари доимий музликлар ёки кўп йиллик музлаб ётган ерлар дейилади. Бундай ерларда Ер ости суви ҳам, одатда, муз ҳолатида бўлади. Россияда доимий музлаб ётган ерлар шимолда - қутбга яқин жойлашган бўлиб, мамлакат майдонининг 47% ини эгаллайди. Доимий музликнинг жанубий чегараси Обручевнинг кўрсатишига қараганда, Архангельскдан бошланиб, Печора, Обь, Енисей дарёлари бўйлаб, тахминан 65⁰ шимолий кенгликдан ўтади. Бу чегара Туруханскда бирдан жанубга бурилиб тушиб, Монголиянинг шимолий қисмини ўз ичига олиб, Амур дарёсига чиқади.
Доимий музликлар жануброқда ҳам учрайди, аксинча, шимолда музлик ерлар учрамайдиган жойлар ҳам бор. Умуман олганда, доимий музлик ерлар 2⁰С да вужудга келади. Агар қор қалин ёғса, у тупроқни музлашдан сақлайди. Шундай жойлар ҳам борки, йиллик ўртача температура - 6⁰С ва - 8⁰С бўлсада, доимий музликлар бўлмайди, баъзан ўртача йиллик температура +4⁰С бўлган жойларда ҳам музлик ерлар учрайди, бундай ерларда ҳатто қишда ҳам қор ёғмайди.
Музликларнинг ҳосил бўлишида тупроқ-грунтнинг таркиби ҳам катта рол ўйнайди, чунки баъзи қатламларда сув тўпланади, баъзи қатламлар ўзидан сувни ўтказиб юборади. Тургун сув музликнинг вужудга келишига ёрдам беради, чунки музнинг иссиқлик ўтказиш қобилияти сувга қараганда тўрт баравар ортиқ. Тупроқ-грунт юқори қатлами музлаганда сернам тупроқдан совуқ чуқурга тез ўтиб бориб, янги қатламлар музлаб бораверади. Ёзда фақат тупроқнинг устки юза қатламигина эрийди. Нам тунроқ тупроққа қараганда чуқурроқ музлайди. Музлик ерларнинг қалинлиги жанубда 40 см дан 80 м гача, шимолда эса (Якутск атрофида) 100-500 м гача, Шпицбергенда 230 м гача боради; айрим ҳолларда жанубда, масалан, Читада 30 м, Бушулей станцияси ёнида 70 м қалинликда музлик ерлар учрайди. Музлоқларнинг ривожланиб бориши рельефга, ўсимликларга ва дарёлар режимига ҳам таъсир этади. Ён бағир тик бўлиб, унинг яқинидан дарё оқиб ўтса, Ер унча чуқур музламайди, чунки оқар сув музликнинг эришига ёрдам беради. Музлик ерларда ўсимликлар чуқур томир ёялмай, дарахт касалланади. Доимий музлик тарқалган ўлкаларда карст ҳодисасига ўхшаш ўпқонлар, ўпирилган ерлар учрайди.