Б. Сапаров ф а л с а ф а

Материализм – 
оламнинг асосида материя, яъни моддий нарсалар 
ѐтишини эътироф этадиган, моддийликни устувор, деб биладиган таълимот. 
Идеализм
– оламнинг асосида руҳ ва ғоялар (идеялар ) ѐтади, дунѐ 
воқелиги ва ривожида идеяларни устувор, деб таълим берадиган фалсафий
таълимот. 
Фалсафада дунѐни англаш, унинг умумий қонуниятларини билиш билан 
боғлиқ мавзулар ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бу масалалар билан 
фалсафанинг гносеология (гносис билиш, логос – таълимот) деган соҳаси 
шуғулланади. Дунѐни билиш мумкин деб ҳисоблайдиган файласуфларни – 
гностиклар; 
оламни билиш мумкин эмас, билимларимиз тўғри ва аниқ 
ҳақиқат даражасига кўтарила олмайди деювчиларни эса - 
агностиклар 
(юнонча – билиб бўлмайди деган маънони англатади) деб юритилади.
Фалсафанинг янги соҳалари.
Фалсафий билимнинг тузилиши 
ўзгармас, узил-кесил шаклланган эмас. Фалсафанинг ривожланиши ва у ҳал 
қилаѐтган муаммолар доираси кенгайишига қараб фалсафий билим 
тузилишида ҳам ўзгаришлар юз беради. Илмий назариялар ѐки фалсафий 
ғоялар инқирозга учраган ѐки ўзининг асоссизлигини намойиш этган 
тақдирда, уларнинг билим тизимидаги ўрни ва ролини қайта баҳолаш амалга 
оширилади, бу эса баъзан уларнинг назарий ва амалий аҳамияти йўқолишига 
олиб келади. Масалан, флогистон назарияси, «фалсафа тоши»ни излаш, 
эмпириокритицизм фалсафаси ва ўз аҳамиятини йўқотиб, тарих мулкига 

---

10 
айланган бошқа кўпгина ғоялар билан шундай бўлган. Бугунги кунда 
фалсафа билан ҳам шунга ўхшаш ҳодиса юз беряпти, деган фикр мавжуд. 
Ҳатто фалсафа ўляпти деб ҳисоблайдиганлар ҳам йўқ эмас.
Дарҳақиқат, ўзини оқламаган ғоялар, йўналишлар ва концепциялар 
бисѐр, уларнинг аксарияти ҳозир жуда оғир аҳволда, айримлари эса кучли 
инқироз ҳолатини бошдан кечирмоқда. Аммо 
фалсафа ўзининг биринчи 
маъносида – «доноликни севиш» сифатида, ҳақиқатнинг тагига етиш усули 
сифатида, жон ҳолати сифатида ва ниҳоят, дунѐқарашнинг алоҳида
шакли сифатида инсоният тургунча мавжуд бўлади.