Б. Сапаров ф а л с а ф а

Тасаввурлар 
– 
бу бир пайтлар инсоннинг сезги аъзоларига таъсир 
кўрсатган ва кейинчалик мияда сақланиб қолган алоқалар бўйича 
гавдаланадиган нарсаларнинг образларидир.
Сезиш ва идрок этиш онг, фикр шаклланишининг бошланиши 
ҳисобланади. Хотира олинган ахборотни қайд этади ва сақлайди. Тасаввурда 
эса онг илк бор ўзининг бевосита манбаидан ажралади ва нисбатан мустақил 
субъектив ҳодиса сифатида мавжуд бўла бошлайди. Инсон нисбатан янги 
11Қаранг: С.М.Ҳотамий. Ислом тафаккури тарихидан. -Т.: Минҳож, 2003.- Б.- 74

---

85 
образларни эркин яратишга қодир. Тасаввур – бу идрок этиш ва назарий 
тафаккур ўртасидаги боғловчи бўғин.
Хаѐл 
инсоннинг муҳим хоссаси. 
Хаѐл кучи тажрибада (онгда) мавжуд 
образларни нафақат қайта чақиради, балки уларни бир-бири билан боғлайди 
ва шу тариқа уларни умумий тасаввурлар даражасига кўтаради
Хаѐл 
тафаккур оқимида етишмаѐтган кўргазмалилик ўрнини тўлдиради.. 
Образларни қайта гавдалантириш хаѐл кучи билан эркин ва бевосита кузатиш 
ѐрдамисиз амалга оширилади. Тасаввурлар пайдо бўлишининг бу шакли 
бундай эркин фаолият кўрсатиш қобилиятига эга бўлмаган, бироқ амалда 
кузатишга муҳтож бўлган ва образлар беихтиѐр пайдо бўлишига йўл 
қўядиган оддий эслашдан шу билан фарқ қилади. 
Билишнинг юқори босқичи фақат инсонларгагина хос бўлиб, 
ақлий 
билиш 
(рационал билиш) дейилади. Агар инсон ўз сезгилари ѐрдамида нарса 
ва ҳодисаларнинг фақат ташқи хосса ва хусусиятларини билса, тафаккур 
воситасида нарса ва ҳодисаларнинг ички моҳиятини билиб олади. Моҳият 
ҳамиши яшириндир, у доимо ҳодиса сифатида намоѐн бўлади. Ақлий 
билишнинг шакллари қуйидагилар: тушунча, ҳукм, хулоса.
Тушунча. 
Тушунчада инсоннинг ҳиссий билиш жараѐнида орттирган 
барча билимлари мужассамлашади. Тушунча ақлий фаолият маҳсули 
сифатида вужудга келади. Нарса ва ҳодисалар моҳиятига чуқурроқ кириб 
боришда тушунча муҳим восита бўлиб хизмат қилади. 
Ҳукм. 
Ақлий билиш нарса ва ҳодисаларга хос бўлган белги ва 
хусусиятларни тасдиқлаш ѐки инкор этишни тақозо этади. Тафаккурга хос 
бўлган анна шу тасдиқлаш ѐки инкор этиш қобилиятига ҳукм дейтилади. 
Ҳукмлар тушунчалар воситасида шаклланади. 
Хулоса – 
ақлий билишнинг муҳим воситаларидан бири, янги билимлар 
ҳосил қилиш усулидир. Хулоса чиқариш индуктив ва дедуктив бўлиши, яъни 
айрим олинган нарсаларни билишдан умумий хулосалар чиқаришга ѐки 
умумийликдан алоҳидаликка бориш орқали бўлиши ҳам мумкин. 
Бинобарин, тушунча, ҳукм ва хулосалар чиқариш илмий билимнинг 
муҳим воситаларидир. Бундай билиш инсондан алоҳида қобилият, кучли 
иродани тарбиялашни, нарса ва ҳодисалардан фикран узоқлашишни, 
диққатни бир жойга тўплашни, ижодий хаѐлни талаб этади.
Билишнинг олий даражаси