Б. Сапаров ф а л с а ф а

Гносеология - билиш 
фалсафаси. Билишнинг 
даражалари. 
 

---

81 
Билиш нима? 
Билиш инсоннинг табиат, жамият ва ўзи тўғрисида 
билимлар ҳосил қилишга қаратилган ақлий, маънавий фаолият туридир. 
Инсон ўзини қуршаб турган атроф - муҳит тўғрисида билим ва тасаввурга эга 
бўлмай туриб, фаолиятнинг бирон бир тури билан муваффақиятли шуғуллана 
олмайди. Билишнинг маҳсули, натижаси илм бўлиб, ҳар қандай касб- корни 
эгаллаш фақат илм орқали рўй беради. Шунингдек, билиш инсонгагина хос 
бўлган маънавий эҳтиѐж, ҳаѐтий заруриятдир.
Билим шакллари
- Инсон ўзини қуршаган оламни англаб етади, уни 
ҳар хил усуллар ѐрдамида ўзлаштиради. Бу усуллардан иккита энг муҳимини 
қайд этиш мумкин. Биринчи – моддий - техникавий усул – тирикчилик 
воситаларини ишлаб чиқариш, меҳнат, амалиѐт. Иккинчи – маънавий (идеал) 
усул; унинг доирасида субъект ва объектнинг билишга доир муносабатлари 
улар ўртасидаги кўп сонли муносабатларнинг биридир. Ўз навбатида, билиш 
жараѐни ва унда олинадиган билимлар амалиѐт ва билишнинг тарихий 
ривожланиши мобайнида табақаланади ва ўзининг ҳар хил шаклларида 
мужассамлашади. Билишнинг бу шакллари, гарчи ўзаро боғлиқ бўлса-да, 
лекин бир-бирига ўхшамайди ва ҳар бир бири ўзига хос хусусиятларга эга. 
Билиш, маънавий фаолият шакли сифатида, жамият пайдо бўлган 
даврдан ва жамият билан бирга муайян ривожланиш босқичларидан ўтиб 
келмоқда. Бу босқичларнинг ҳар бирида билиш жараѐни инсоният тарихи 
мобайнида юзага келган ранг - баранг ва ўзаро боғланган ижтимоий-маданий 
шаклларда амалга оширилади. Шу боис яхлит ҳодиса сифатидаги билишни 
бирон-бир шаклга, ҳатто сўзнинг ўз маъносидаги билишни тўлиқ 
«қопламайдиган» илмий шаклга ҳам боғлаш мумкин эмас. Шу сабабли 
гносеология умумлаштириш учун фақат бир соҳа – илмий билимдан ва ҳатто 

---

82 
юксак даражада ривожланган табиатшуносликдан материал олиб, ўз 
хулосаларини чиқара олмайди.