Б. Сапаров ф а л с а ф а

Метод ва методология 
тушунчаси. Фалсафа 
методлари 

---

88 
мазмунга эга — фаолиятда қўлланиладиган маълум усуллар тизими (фанда, 
сиѐсатда, санъатда ва ҳ.к.); тизим ҳақидаги таълимот ѐки метод 
назарияси. 
Ҳозирги даврда методология фақат илмий билиш соҳаси билан 
чекланиши мумкин эмаслиги аѐн бўлди ва у албатта, билиш чегарасидан 
чиқиши ва ўз соҳасида амалиѐтда ҳам қўлланиши зарур. Бунда билиш ва 
амалиѐтнинг узвий алоқадорлигига эътибор қаратмоқ керак. 
Илмий билиш методларини ўрганадиган махсус соҳа – 
методология 
деб 
аталади. Илмий билиш методлари ўз характерига кўра: 1.энг умумий 
методлар; 2. умумий илмий методлар; 3. хусусий илмий методларга 
бўлинади.
Энг умумий илмий билиш методлари барча фанлар учун хос бўлган 
методлардир. Бунга анализ ва синтез, умумлаштириш ва мавҳумлаштириш, 
индукция ва дедукция, қиѐслаш ва моделлаштириш кабиларни киритиш 
мумкин. 
Хусусий илмий методлар ҳар бир фаннинг ўзига хос хусусиятларидан 
келиб чиқади. Масалан, суҳбатлашиш, анкета сўрови социологияга хос 
бўлган хусусий илмий методдир. 
Илмий билиш методлари ва илмий назария бир- бири билан узвий боғ-
лиқдир. Илғор илмий назария фаннинг бутун тараққиѐти давомида 
эришилган муҳим ютуқ бўлиб, у илгариги илмий қарашларни ижодий 
ривожлантириш , ўша ютуқларга танқидий нуқтаи назардан қараш орқали 
вужудга келади. Фан моҳиятан ўзи эришган ютуқларга шубҳа билан қарашни 
тақозо қилади.
Методология фақат методларни эмас, балки тадқиқотни таъминловчи 
бошқа воситаларни ҳам ўрганади
. Тамойил, қоида ва кўрсатмалар, 

---

89 
шунингдек, категория ҳамда тушунчалар мана шундай воситалар жумласига 
киради. Номувозий, беқарор дунѐ шароитларида воқеликни методологик 
ўзлаштиришнинг ўзига хос воситаларини ажратиш фан ривожланишининг 
«постноклассик», деб номланган ҳозирги босқичида анча долзарб аҳамият 
касб этмоқда.
Фан методологияси унинг структураси, тараққиѐти, илмий тадқиқот 
воситалари ва усуллари, унинг натижаларини асослаш йўллари, билимни 
тажрибага татбиқ қилиш механизмлари ва шаклларини ўрганади
. 
Шунингдек, методология методлар йиғиндиси ва фаолият тури ҳақидаги 
таълимотдир. 
Метод у ѐки бу шаклда маълум қоида, тартиб, усул, ҳаракат ва билим 
мезонларининг йиғиндиси
ҳамдир. У тамойиллар, талаблар тизими бўлиб, 
субъектни аниқ вазифани бажаришга, фаолиятнинг шу соҳасида маълум 
натижаларга эришиш сари йўналтиради. У ҳақиқатни излашда вақт, кучни 
тежайди, мақсадга энг яқин ва осон йўл билан етишишга ѐрдам беради. 
Методнинг асосий вазифаси фаолиятнинг билиш ва бошқа шаклларини 
бошқарувдан иборат
. Бироқ: 
-биринчидан, метод ва методологик муаммоларнинг ролини инкор 
қилиш ѐки тўғри баҳоламаслик ("методологик негавизм"); 
-иккинчидан, методнинг аҳамиятини бўрттириш, мутлақлаштириш, уни 
барча масалаларнинг калити, илмий янгиликларни яратишнинг энг қулай 
воситаси (методологик эйфория), деб тушуниш нотўғридир. 
Ҳар қандай метод муайян назария асосида яратилади ва тадқиқотнинг 
зарурий шарти сифатида намоѐн бўлади. Ҳар бир методнинг самарадорлиги 
унинг чуқур мазмун ва моҳиятга эгалиги, назариянинг фундаменталлиги 
билан асосланади. Ўз навбатида, метод мазмуни кенгайиб боради, яъни 

---

90 
билимнинг чуқурлашиши ва кенгайиши, тажрибага татбиқ этилиши билан 
методнинг кўлами ҳам ўзгаради. 
Илмий билишда нафақат илмий натижа (билимлар мажмуи) ва 
предметнинг моҳиятини англаш, балки унга элтувчи йўл, яъни метод ҳам 
ҳақиқий бўлмоғи лозим. Шунга кўра, предмет ва методни бир-биридан айри 
ҳолда тушуниш мумкин эмас. Ҳар қандай метод у ѐки бу даражада реал 
ҳаѐтий жараѐнларда шаклланади ва яна унга қайтади. Метод ҳар қандай 
тадқиқот бошланишида тўла ҳолда намоѐн бўлмаса-да, маълум даражада 
предметнинг сифат ўзгариши билан ҳар сафар янгидан шаклланади. 
Метод билиш предмети ва ҳаракатни сунъий равишда боғламайди, балки 
уларнинг хусусиятлари ўзгариши билан ўзгариб боради. Илмий тадқиқот 
предметга дахлдор далил ва бошқа белгиларни жиддий билишни талаб 
қилади. У маълум материалнинг ҳаракати, унинг хусусиятлари, ривожланиш 
шакллари ва ҳ.к.ларда намоѐн бўлади. Демак, методнинг ҳақиқийлиги, энг 
аввало, тадқиқот (объект) предметининг мазмуни билан боғлиқ. 
Метод субъект ва объектнинг мураккаб диалектикаси аcосида 
ривожланади ва бунда охиргиси ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Шу 
маънода, ҳар қандай метод, энг аввало, объектив, мазмунли ва конкрет 
бўлсада, айни пайтда, субъектив ҳамдир. Бироқ у фақат мавжуд қоидалар 
тизими эмас, балки объектив илмийликнинг давоми сифатида намоѐн бўлади. 
Метод методикада конкретлашади. Методика далилий материалларни 
йиғиш ва саралаш воситаси, аниқ фаолият туридир
. У методологик 
тамойиллардан фарқ қилсада, уларга асосланади. 
Методлар 
хилма-хиллигига 
қараб, 
турли 
мезонлар 
асосида 
классификация қилинади. Энг аввало, маънавий, ғоявий (шунингдек, илмий) 
моддий ва амалий фаолият методларини ажратмоқ лозим.