Б. Сапаров ф а л с а ф а

Фалсафада субстанция ва 
материя муаммоси.
 

---

57 
Гольбах барча субстанцияли нарсаларни табиатга ва фақат табиатга 
боғлади. Унинг фикрича «Табиат ҳамма нарсанинг сабабчисидир; у абадий 
мавжуддир; табиат ўз-ўзининг сабабчисидир...». «Табиат қандайдир буюм 
эмас; у доим ўз ҳолича мавжуд бўлган; ҳамма нарса унинг бағрида вужудга 
келади; у барча нарсалар билан таъминланган улкан устахонадир...»8. Шу 
маънода табиат ҳам, субстанция ҳам сиртдан ҳеч қандай турткига муҳтож 
эмас. 
Лейбниц эса: «Ҳар қандай ҳақиқий субстанция фақат ва фақат таъсир 
кўрсатади», деб таъкидлаган.
Модомики, субстанция ҳамма нарсани ўз ичига олувчи ва ўзи учун 
бошқа ҳеч қандай асос ѐки шартни назарда тутмайдиган биринчи сабаб экан, 
у ўзига боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд ҳар қандай нарсанинг мавжуд бўлиш 
имкониятини истисно этади. Субстанция хоҳ Худо, хоҳ ғоя, ўзлик, руҳ ѐки 
экзистенция бўлсин –ягонадир! «Субстанция» тушунчаси кўпликда 
қўлланилиши мумкин эмас. Унинг кўплиги ҳақидагиғоя бу тушунчанинг 
таърифига зид, чунки икки ѐки бир неча нарса мавжуд бўлган тақдирда, 
уларнинг биронтаси ҳам субстанция ҳисобланмайди. Субстанциялилик 
парадокси ана шундан иборат.
Алхимиклар мазкур атамани кўпликда қўллаб, «субстанцияли шакллар», 
«субстанцияга хос сифатлар» тўғрисида сўз юритганлар ва унга қўпол физик 
маъно юклаганлар. Айни ҳолда субстанция моддага тенглаштирилган. Улар 
8 Гольбах // Всемирная энциклопедия. –М.: Современный литератор, 2001. –С. 246.

---

58 
субстанциянинг хосса ва шакллари ўзгармас, лекин тегишли таъсирлар 
натижасида бир-бирига айланиши мумкин, деган нотўғри хулосага 
келганлар.
Субстанциянинг ўз-ўзидан амалга ошиши ҳодисаларнинг умумий, узвий 
хоссалари – атрибутларда ва нарсаларнинг муайян, алоҳида хоссалари – 
модусларда содир бўлади. 
Субстанция ғоясидан турли фалсафий таълимотлар дунѐнинг бирлиги ва 
унинг келиб чиқиши ҳақидаги масалага ўзлари қандай жавоб беришига қараб 
ҳар хил фойдаланадилар. 
Монизм
 (юнон. монос – битта, ягона) дунѐнинг нарсалар ва ҳодисалар 
ранг-баранглиги бир субстанциядан иборат деган таълимот
. Дунѐнинг 
келиб чиқиши ва моҳияти ҳақидаги ҳозирги илмий тасаввурлар, шунингдек 
биринчи асос муаммосига нисбатан фалсафа тарихидаги энг салмоқли 
ѐндашувлар кураши нуқтаи назаридан субстанция табиатини тушунишга 
нисбатан анча кенг тарқалган икки ѐндашув – материалистик ва идеалистик 
монизмни қайд этиш лозим.