Б. Сапаров ф а л с а ф а

«Борлиқ» категорияси.
Аксарият фалсафий тизимларнинг категориялар 
аппаратини ташкил этадиган кўп сонли фалсафий категориялар орасида 
«борлиқ» категорияси доимо марказий ўринни эгаллайди. Чунки у ҳар 
қандай предмет, ҳодиса, воқеа ва шу кабиларнинг энг муҳим хусусиятини, 
уларнинг мавжуд бўлиш, бевосита ѐки билвосита намоѐн бўлиш, ўзаро 
таъсирга киришиш қобилиятини акс эттиради. 
Фалсафанинг узоқ давом этган тарихий ривожланиш натижасида 
―борлиқ‖ тушунчаси шаклланди. Масалан, қадимги грек файласуфи Фалес 
уни сувга тенглаштирган эди, Анаксимен ҳамма нарсанинг азали ҳаво, деб 
айтган. Демокрит ҳамма нарсаларнинг энг биринчи негизини атом, деб 
билган.
Онтология - борлиқ 
фалсафаси.
 

---

54 
Маълумки, табиатда ҳеч қандай ўзгармайдиган нарса, абсолют 
субстанция йўқ. У ѐки бу объект бизга ҳар қанча оддий бўлиб кўринса ҳам, 
ҳақиқатда у бениҳоя мураккаб ва битмас – туганмасдир. Борлиқ, табиат – 
абадий ниҳоясиз, чексиздир. 
Ҳозирги замон илмий адабиѐтларида борлиқнинг тўрт асосий шакли 
таҳлил қилинади. Биринчи шакл сифатида 
табиат борлиғи 
қайд этилади. У 
одатда табиатдаги нарсалар ( жисмлар), жараѐнлар, ҳолатлар борлиғи 
сифатида тушунилади. У иккига бўлинади: азалий табиат борлиғи ( ѐки 
табиий табиат борлиғи, у инсондан илгари ва унинг иштирокисиз ҳам 
мавжуд бўлган ) ва одам меҳнати билан ишлаб чиқарилган нарсалар борлиғи 
( ―иккинчи табиат‖ борлиғи, яъни маданият). Иккинчи табиат борлиғи эса ўз 
навбатида қуйидаги кўринишларда учрайди: 
-
инсон борлиғи 
( инсоннинг нарсалар оламидаги борлиғи ва одамнинг 
ўзига хос бўлган инсоний борлиғи);
-
маънавий борлиқ 
( индивидуаллашган ва объективлашган маънавий 
борлиқ);
-
ижтимоий борлиқ 
( айрим одамнинг тарихий жараѐндаги бролиғи ва 
жамият борлиғи), ижтимоий борлиқ ҳам деб аталади. 
Бу инсон ўзлигини ва ўзини қуршаган борлиқни англашга илк 
уринишларидаѐқ дуч келадиган ҳар қандай объектнинг, борлиқ ҳар қандай 
қисмининг умумий хоссасидир.