Б. Сапаров ф а л с а ф а

Фаннинг моҳиятини
тушунишга нисбатан икки асосий ѐндашув, унинг 
кенг ва тор талқинлари шаклланган.
Кенг (йиғма) маънодаги фан –бу бутун инсон фаолияти соҳаси бўлиб, 
унинг вазифаси борлиқ ҳақидаги объектив билимларни ўрганиш ва илмий 
назарий тизимга солишдан иборатдир
. Бу ерда ―фан‖, ―олим‖ тушунчалари 
муайянлаштирилмайди ва умумий, йиғма тушунчалар сифатида талқин 
қилинади. ―Фан‖ тушунчаси фалсафага татбиқан кўпинча айни шу 
контекстда қўлланилади, файласуфлар эса олимлар деб аталадики, бу қисман 
ўринлидир. 
Муайян илмий фанлар, масалан, физика, кимѐ, биология, тарих, 
математикани ифодалаш учун ―фан‖ тушунчасига торроқ, бинобарин, 
изчилроқ маъно юкланади. 
Бу ерда фанга аниқ таъриф берилган, олим эса тор 
мутахассис, муайян билим ифодачиси ҳисобланади. У шунчаки олим эмас, 
балки доим ва албатта ѐ физик, ѐ химик, ѐ тарихчи, ѐ бошқа фан вакилидир.
Айни ҳолда фан муқаррар тарзда табиат, жамият, тафаккурнинг у ѐки бу 
объекти (ҳодисаси) ҳақидаги илмий билимларнинг қатъий тартибга солинган, 
изчил тизимидан ташкил топади. Бундай фанларнинг ҳар бири фақат 
уларнинг ўзигагина хос бўлган махсус қонунлар ва методларга, мазкур фан 
Фалсафа ва фаннинг 
мутаносиблиги ва 
фарқи.

---

19 
учун ягона бўлган тил, категориялар аппарати ва ҳоказоларга эга бўладики, 
бу юз берган жараѐнларни тўғри тавсифлаш ва тушунтириш, ҳозирги даврни 
тўғри тушуниш ва билимларнинг тегишли соҳасида албатта юз берадиган ѐки 
муайян шароитда юз бериши мумкин бўлган воқеалар ѐки жараѐнларни 
маълум даражада аниқ башорат қилиш имконини беради. 
У ѐки бу фаннинг мазмуни ҳам, у эришган натижалар ҳам барча 
маданиятлар ва халқлар учун ягона бўлиб, айрим олимнинг ѐндашуви, нуқтаи 
назари ѐки дунѐқарашига мутлақо боғлиқ эмас. Улар мазкур соҳада олға 
силжиш учун ўзлаштириш лозим бўлган, вақт ва амалиѐт синовидан ўтган 
билимлар йиғиндиси сифатида авлоддан-авлодга ўтади.
Фалсафада эса қадимда донишмандлик мухлисларининг сон-саноқсиз 
саволларига тажриба йўли билан олинган баъзи бир оқилона жавоблар 
мавжуд бўлган
. Бу жавобларни ҳаққоний, яъни амалиѐт синовидан ўтган, 
кундалик ҳаѐтда ўз тасдиғини топган, аниқ билим деб номлаш мумкин. 
Бундай жавоблар масала ―ѐпилиши‖, кун тартибидан чиқарилишига сабаб 
бўлган, бошқача айтганда, аниқ таърифланган ва бошқа жавобларни истисно 
этган.
Хулосалар. 
Дунѐқараш бу инсоннинг дунѐга, ундаги воқеаларга 
муносабатлари, ундаги ўрни ва ҳаѐт мазмуни ҳақидаги энг умумий 
қарашлари тизими. 
Инсоният тарихида дастлаб мифологик дунѐқараш шаклланган бўлиб, 
унда инсон атроф муҳит билан бирлашади ҳамда на табиат ва на ўз уруғидан 
ажралмаган ҳолда намоѐн бўлади. Диний дунѐқарашга оламни бу дунѐ, у 
дунѐ ва ғайри табиий дунѐга бўлиш хос. Диннинг асоси ғайритабиий 
кучларга ишонч билан йўғрилган. 
Фалсафа мифологик ва диний дунѐқарашдан ўзининг атроф муҳитга 
танқидий муносабати асосидаги дунѐқарашли функциясини бажаради, 
гносеологик ва онтологик категорияларга мурожаат қилиб мантиқий 
хулосалар чиқаради. 
Фалсафанинг аҳамияти, унинг инсонни ўз- ўзини, оламни англашга, 
ижодий баркамолликка йўналтира олишидадир.