va suyuq moddalarni oddiy mineral moddalarga qadar parcha-
laydi, ammiak shakldagi azotning bir qismini ozlashtiradi, bir
qismi esa siydikning parchalanishi hisobiga yoqoladi. Chorva
mollarining suyuq ajratmalari mochevina, gipur kislota va siydik
kislotasidan iborat. Ularning parchalanishidan oxirgi mahsulot
sifatida ammiak hosil boladi. Hosil bolgan ammiakning asosiy
qismi toshama tomonidan ushlab qolinadi. Òoshama miqdoriga
mos ravishda mikroorganizmlar soni ham kopayadi va koproq
miqdordagi ammiak ushlab qolinadi.
127
Gong tarkibidagi qand moddalar, kraxmal, pentozanlar,
pektin va organik kislotalar aerob sharoitda oson parchalanadi.
Bunda harorat 6070 darajagacha kotariladi. Sellyuloza esa
sekin parchalanadigan organik moddadir.
Gonglarni chirish darajasiga kora ajratish. Chirish darajasiga
kora yangi, chala chirigan, chirigan gonglar va chirindi
farqlanadi.
Òarkibidagi toshama sifatida ishlatilgan somon oz tabiiy
rangi va mustahkamligini saqlab qolgan gong yangi gong deb
yuritiladi. Bunday gongdan tayyorlangan suvli sorim qizgish-
sariq yoki yashiltob tusda boladi.
Chala chirigan gongda somon oz mustahkamligini yoqo-
tib, toq jigarrang tusga otadi. Suvli sorimi quyuq, qoramtir
tusli. Massasi yangi gong massasiga nisbatan 2030% kamayadi.
Chirigan gong qora yopishqoq massa, tarkibida somon
yoki boshqa toshama bor-yoqligi sezilmaydi. Suvli sorimi
rangsiz. Massasi yangi gong massasining yarmiga teng.
Chirindi organik moddaga boy, qoramtir tusli, bir jinsli
massa. Massasi yangi gong massasining 25% iga yaqin.
Òoshamali gongni saqlash usullari. Gongni saqlashning turli
usullari mavjud. Shulardan biri gongni bevosita chorva mollari
ostida toplashdir. Bunda mollarning ostiga 3050 sm qalinlikda
somon toshaladi. Ajratmalar va toshama aralashib, zichlashib
yotaveradi. Ustki qismi namlanib qolganda, yana qoshimcha
toshama tashlanadi.
Òoshama yetarli miqdorda va oz muddatida ishlatilsa,
azotning ammiak shaklda yoqolishi hamda gong shaltogining
oqib chiqib ketishiga chek qoyiladi. Shu usul bilan toplangan
gongni zich, govak-zich va govak usullarda saqlash mumkin.
Zich saqlashda gong eni 56 m, qalinligi 1 m (uzunligi
ixtiyoriy) qilib uyuladi va yaxshilab zichlanadi. Ustiga yana 1
m qalinlikda gong tashlanadi va yana zichlanadi. Bu tadbir
uyumning balandligi 2,53,0 m bolguncha davom ettiriladi.
Oxirida uyumning usti 815 sm qalinlikdagi somon yoki torf
bilan qoplanadi va ustiga yupqa tuproq qatlami tashlanadi.
Zich saqlash usulida gong anaerob sharoitda parchalanadi.
Uyum ichidagi harorat qishda 2025, yozda esa 3035
darajani tashkil qiladi. Zich saqlash usulini qollab, 34 oy
otgach chala chirigan, 78 oydan keyin esa tola chirigan
gong olish mumkin.
128
Govak zich saqlash usulida esa gong 1 m qalinlikda
tashlanadi va shu holatda 35 kun qoldiriladi (bunda harorat
6070 darajagacha kotariladi). Keyin zichlanadi va ustiga yana
shuncha gong tashlanadi va yuqorida aytilgan tadbir takror-
lanadi. Saqlashning birinchi bosqichida (zichlashga qadar)
termofil bakteriyalar ishtirokida jadal aerob jarayon ketadi.
Yuzaga keladigan yuqori harorat zararli mikroorganizmlar va
begona ot uruglarini nobud qiladi. Ikkinchi bosqichda (zich-
lashdan keyin) gong massasining harorati 3035 darajaga
tushadi va chirish anaerob sharoitda davom etadi. Govak
zich saqlash usulida 1,52,0 oy ichida chala chirigan, 45 oy
ichida esa tola chirigan gong hosil boladi.
Govak saqlash usulida gong massasi zichlanmasdan,
shundayligicha qoldiriladi. Aerob sharoitda chirish natijasida
yuqori harorat yuzaga keladi va kop miqdorda azot, organik
moddalar yoqoladi, gong shaltogi oqib ketadi.
Organik moddalar, azot va gong shaltogining isrof bolishi-
ning oldini olish uchun gonglar maxsus tayyorlangan gongxo-
nalarda saqlanadi. Gongxonalarning osti beton bilan qoplangan,
gong shaltogi yigiladigan hovuzchalarga ega bolishi, yomgir
va qor suvlari toplanib qolmasligi kerak. Gongga fosforit talqoni
qoshilsa, ogit tarkibidagi fosfor miqdori kopayadi, u osim-
liklar oson ozlashtiradigan shaklga otadi, gongning gumifika-
tsiyalanishi tezlashadi. Fosforit talqonini gongga istalgan paytda
aralashtirish mumkin, lekin qancha erta aralashtirilsa, samarasi
shuncha yuqori boladi.
Òoshamali gong miqdorini aniqlash. Mahalliy ogitlardan
foydalanish rejasini tuzishdan oldin yil davomida toplanishi
mumkin bolgan gong miqdori hisoblab topiladi. Òoplab
qoyilgan gong miqdorini aniqlash uchun uning hajmi 1 m
3
ogit massasiga kopaytiriladi. Bunda 1 m
3
yangi gong massasi
0,30,4 t, zichlangan gong massasi 0,7 t, chala chirigan gong
massasi 0,8 t va chirigan gong massasi 0,9 t deb qaraladi.
Mollarni boglab yoki qamab boqiladigan davrda toplanadi-
gan gong miqdori (ÒG) quyidagi formula asosida hisoblanadi:
ÒG = G · K · M /1000;
bunda: G bir bosh chorva molidan bir kunda olinadigan
gong, kg;
K mollarni ogilda boqish (saqlash) davri, kun;
129
M podadagi mollar soni, dona;
1000 kg ni t ga aylantirish koeffitsiyenti.
Òoshamali gong oziq moddalar manbayi. Azot va kul
elementlarning osimliklarni oziqlanishi uchun layoqatliligi
gongning tarkibi, chirish darajasi va tuproqqa kiritilgandan keyin
minerallashish tezligiga bogliq.
Gong tarkibidagi kaliyning asosiy qismi harakatchan va
xlorsiz shaklda bolib, uni tamaki, kartoshka, mevali va sitrus
mevalilarga ishlatish yaxshi samara beradi. Òuproqqa kiri-
tilgan gong va mineral ogitlar tarkibidagi kaliy birinchi
ekin tomonidan bir xilda (kiritilgan miqdorning 6070%)
ozlashtiriladi.
Fosforning asosiy qismi gongning qattiq fraksiyasi tarkibiga
kiradi. Organik moddalarning minerallashishi jarayonida orto-
fosfat kislotaning turli darajada eriydigan tuzlari hosil boladi.
Bu tuzlar gongdagi organik moddalar bilan malum darajada
muloqotda bolganligi sababli tuproqda kamroq boglanib
qoladi.
Shuning uchun gong tarkibidagi fosfor mineral ogitlar
tarkibidagidan koproq (25% va undan ortiq) ozlashtiriladi.
Azot gongning barcha tarkibiy qismlariga kiradi. Faqat
suyuq ajratmalar tarkibidagi azotgina osimliklar tomonidan
bevosita, qattiq qism va toshama tarkibidagi azot faqat mine-
rallashgandan keyingina ozlashtiriladi. Osimliklar turli chorva
mollari gongi tarkibidagi oziq moddalarni turli darajada
ozlashtiradi.
Masalan, ekinlar birinchi yili qoy gongi tarkibidan azotning
30, ot gongidan 20 va qoramol gongidan 18% ini ozlashtiradi.
Gongdagi azotdan foydalanish koeffitsiyenti shuningdek,
gongning chirish darajasiga bogliq.
Bir t gong tarkibida 5 kg azot, 2,5 kg fosfor va 6 kg kaliy
mavjud. Gektariga 30 t gong kiritilganda, tuproqqa 150 kg azot,
75 kg fosfor va 180 kg kaliy kelib tushadi. Birinchi yilgi ekin
tomonidan taxminan 3040 kg azot, 22,5 kg fosfor va 100 kg
kaliy ozlashtiriladi.
Òoshamali gongni ishlatish. Òoshamali gongni kuzgi shudgor
ostiga kiritish eng samarali usul hisoblanadi.
Odatda, sabzavot, kartoshka, ildizmevalilar va kok poya
uchun yetishtiriladigan ekinlar birinchi navbatda gong bilan
130
taminlanadi. Chopiqtalab ekinlar qator oralari ishlanmaydigan
ekinlarga nisbatan gongga ancha talabchandir. Òuproqlarning
unumdorligini oshirish va ekinlar hosildorligini kotarish uchun
gongga ota talabchan ekinlarga yuqori meyorda gong ishlatish,
boshqa ekinlarga esa koproq mineral ogitlar ishlatish tavsiya
qilinadi.
Respublikamizda toplanadigan gong miqdori juda kam
bolib, sugoriladigan yerlarga taqsimlansa, 35 t/ga dan
ortmaydi. Ushbu oz miqdorda toplanadigan gongdan imkon
qadar samarali foydalanish uchun xojaliklarda «gong almash-
lash» rejasiga amal qilish (har bir paykalga kamida 20 t/ga)
muhim ahamiyat kasb etadi.
Òuproq eritmasida oziq moddalar konsentratsiyasining yuqori
bolishini talab qiladigan va osuv davri uzoq davom etadigan
ekinlar uchun gongning ahamiyati beqiyosdir.
Sabzi va petrushkaga yangi yoki chala chirigan gong solinsa,
ildiz mevasi «shoxlab» ketadi, mahsulot sifati buziladi.
Osuv davri qisqa ekinlarga (karam va kartoshkaning ertagi
navlari) yaxshi chirigan, kechroq muddatlarda yigishtirib olina-
digan ekinlarga esa (kechki karam va kartoshka, qandlavlagi)
yangi gong erta muddatlarda ishlatiladi.
Òuproqqa yuza komilgan gong tarkibidagi ammiak bir
necha kun ichida tolaligicha uchib ketadi. Kuzgi shudgorlashda
gong 2030 sm chuqurlikda komilishi shart. Nam yetarli
tuproqlarda gong nisbatan yuza komilsa, parchalanish jarayoni
jadal, ota nam tuproqlarda juda chuqur qatlamlarga kiritilsa,
aeratsiyaning sustligi sababli chirish juda sekin ketadi.
Respublikamiz tuproqlarining asosiy qismi turli darajada
shorlangan. Òuproq shorini sifatli yuvishda gongning ahamiyati
katta. Shudgorlash oldidan yerga gongni yuqori meyorda
kiritish evaziga tuproqning nam otkazuvchanlik qobiliyati ku-
chayadi va tuzlarning yuvilishi tezlashadi. Òuproqqa 20 t/ga
miqdorda gong solib, keyin shor yuvilsa, 67s/ga atrofida
qoshimcha paxta hosili olish kafolatlanadi.
9.2. Òoshamasiz gong
Molxonalarda toshama ishlatmasdan, chorva mollari
axlatini suv oqimi yordamida yuvish yoli bilan toshamasiz
gong olinadi. Òarkibidagi suv miqdoriga kora toshamasiz
131
gong uchga bolinadi: yarimsuyuq (namligi 90% gacha), suyuq
(namligi 9093%) va oqma gong yoki shaltoq (namligi
93% dan yuqori).
Òoshamasiz gong tarkibidagi yalpi azotning 5070% am-
moniy, 38% nitrat va 2545% organik shaklda boladi.
Kaliyning asosiy qismi gongning suyuq fraksiyasi tarkibida bo-
lib, osimliklar tomonidan oson ozlashtiriladi. Bir xil sharoitda
chochqaning toshamasiz gongi qoramol gongiga nisbatan azot
va fosforni kop, kaliyni esa 1,52,0 marta kamroq tutadi.
Òoshamasiz gong tarkibidagi uglerodning azotga nisbati
810:1 ga teng, qaysiki tuproqdagi gumus miqdorining ozga-
rishiga oziga xos tasir korsatadi. Organik massasi ekvivalent
miqdorda olingan toshamasiz gong toshamali gong hosil
qiladigan gumusning 60% ini beradi.
Òoshamasiz gong miqdorini hisoblash. Òoshamasiz gong
miqdorini quyidagi formulalar yordamida hisoblab topish
mumkin:
I. Yarimsuyuq gong, m
3
= (qattiq modda+siydik) · K · M/
1000;
II. Suyuq gong, m
3
= (qattiq modda + siydik + suv) · K
· M/1000;
bunda:
qattiq modda + siydik (I) va qattiq modda + siydik + suv
(II) bir kecha-kunduzda bir bosh chorva molidan olinadigan
axlat va yuvishda ishlatiladigan suv miqdori, kg; (26- jadvaldan
olinadi);
K ogilda boqiladigan davr, kun;
M podadagi mollar soni, dona;
1000 m
3
ga aylantirish koeffitsiyenti.
26-jadval
Òurli jins va yoshdagi bitta chorva molidan bir kecha-kunduzda olinadigan
toshamasiz gong miqdori, kg (V.A. Dyomin, 1990)
l
o
m
a
r
o
Q
l
o
m
a
r
o
Q
l
o
m
a
r
o
Q
l
o
m
a
r
o
Q
l
o
m
a
r
o
Q
a
q
h
c
o
h
C
a
q
h
c
o
h
C
a
q
h
c
o
h
C
a
q
h
c
o
h
C
a
q
h
c
o
h
C
i
h
u
r
u
g
l
o
M
,
k
il
m
a
N
%
g
n
o
G
,i
r
o
d
q
i
m
g
k
i
h
u
r
u
g
l
o
M
,
k
il
m
a
N
%
g
n
o
G
,i
r
o
d
q
i
m
g
k
r
a
l
a
q
u
b
r
o
d
l
s
a
N
0
9
0
4
a
q
h
c
o
h
c
k
a
k
r
E
9
8
1
1
r
a
l
r
i
g
i
S
0
9
5
5
a
q
h
c
o
h
c
a
n
O
1
9
9
132
Òoshamasiz gongni saqlash. Muayyan sharoitlardan kelib
chiqqan holda toshamasiz gongni 2 oydan 6 oygacha saqlash
mumkin. Bu maqsadda ferma oldi va dala gong saqlagichlari
quriladi.
Ferma oldi gong saqlagichlarining sigimi 5005000 m
3
ga
teng bolsa, dala gong saqlagichlarining sigimi gonglanishi
kerak bolgan maydonlar yuzasi va gong meyoriga bogliq
ravishda tanlanadi.
Ferma oldi gong saqlagichlari quvurlar yordamida dala gong
saqlagichlari bilan birlashtirilib, maydalash va aralashtirish
moslamalari bilan taminlansa ularni ishlatishdan olinadigan
samaradorlik yuqori boladi.
Òoshamasiz gong saqlash hovuzlarining tubi va yon
devorlari betonlanishi lozim, aks holda oziq moddalarning
shimilishi, sizot suvlarining kotarilishi va yogin-sochinlar
tasirida suyuqlanish darajasining ortishi kuzatiladi.
Òoshamasiz gongni ishlatish. Òoshamasiz gongni ish-
latishda bir necha xil texnika va moslamadan foydalaniladi:
1. Ferma oldi gongxonasi quvur yomgirlatish mosla-
masidala;
2. Ferma oldi gongxonasi gong sochish sisternasi
dala;
3. Ferma oldi gongxonasi quvur dala gong saqlagichi
gong sochish sisternasi (yoki yomgirlatish moslamasi);
4. Òoshamasiz gongni qattiq va suyuq fraksiyalarga ajratish
va alohida-alohida ishlatish.
Òoshamasiz gongni yomgirlatish moslamasi yordamida
sochishdan avval u yaxshilab maydalanadi va osuv davrida
810 marta, boshqa paytlarda esa 23 marta suyultiriladi.
Òoshamasiz gongdan nihollarni qoshimcha oziqlantirishda
ham foydalanish mumkin.
Òoshamasiz gong tuproq bilan yaxshilab aralashtirilmasa
tarkibidagi azotning 95% dan koprogi yoqoladi. Shuning
uchun toshamasiz gong sochib chiqilgandan keyin albatta
a
v
n
ij
a
n
u
G
r
a
l
a
h
c
a
n
a
t
0
9
7
2
r
a
l
a
h
c
a
q
h
c
o
h
C
6
8
4
,
2
r
a
l
q
o
z
u
b
k
il
y
o
4
0
9
8
il
g
k
0
8
0
4
r
a
li
q
o
d
r
o
b
7
8
1
,
5
26-jadvalning davomi
133
izidan plug yoki pichoqli ogir tirma yordamida komilishi
lozim.
Òoshamasiz gongni ishlatish meyori ekin turi va rejalash-
tirilgan hosildan kelib chiqqan holda gektariga 5060 t dan
100150 t gacha bolishi mumkin.
Kuzgi va bahori don ekinlariga gong sochish moslamalari
bilan toshamasiz gongni ishlatib bolmaydi. Sanitariya-gigiyena
nuqtayi nazaridan sabzavot ekinlariga ham toshamasiz gong
ishlatish tavsiya etilmaydi.
Òoshamasiz gong tuproqqa kiritilgan birinchi yilda tarki-
bidagi 1020% azot, 1015% fosfor, 3035% kaliy ozlash-
tiriladi.
9.3. Gong shaltogi
Gong shaltogi chorva mollarining achigan siydigi. Gong
turli usullar bilan saqlanganda turli miqdorda gong shaltogi
ajralib chiqadi. Masalan, 10 t toshamali gong tort oy davomida
zich usulda saqlanganda 170 l, govak-zich usulda saqlanganda
450 l va govak usulda saqlanganda esa 1000 l gong shaltogi
ajralib chiqadi.Chirish jarayoni qancha tez bolsa, shuncha kop
miqdorda gong shaltogi ajraladi. Umuman olganda, yangi gong
massasining 1015% gong shaltogidan iborat.
Gong shaltogi tarkibida 0,250,30% azot, 0,030,06%
fosfor (P
2
O
5
) va 0,40,5% (K
2
O) mavjud. Demak, gong shal-
togini shartli ravishda azotli-kaliyli ogit deb hisoblash va tez
tasir etuvchi ogitlar jumlasiga kiritish mumkin.
Azotning bekorga isrof bolishining oldini olish uchun gong
shaltogi uchun maxsus hovuzchalar quriladi, toshamalarga
shimdiriladi yoki kukunsimon superfosfat qoshiladi. Gong
shaltogi va superfosfatning ozaro tasiri navtijasida parcha-
lanishi birmuncha qiyinroq bolgan tuzlar hosil boladi. Hovuz
tubiga chokadigan barcha fosfat tuzlaridan ogit sifatida
(yaxshisi mahalliy ogitlar bilan kompostlangan holatda) foyda-
lanish mumkin.
Gong shaltogini toplash uchun maxsus hovuzchalar bol-
masa, torfdan foydalanish yaxshi natija beradi. Bir kg botiqlik
torfi (namligi 4050 %) 25 kg gacha gong shaltogini shimib
oladi. Gong shaltogining beti yupqa neft yoki ishlatilgan texnika
moyi bilan qoplansa, azotning isrof bolishi yanada kamayadi.
134
Parranda axlati tarkibidagi barcha oziq moddalar osimlik
oson ozlashtiradigan shakldadir.
Ogit katta-katta uyumlarga toplab saqlansa tezroq qiziydi
va bunda ham ammiakning isrof bolishi kuzatiladi. 6 oy
a
d
n
a
r
r
a
P
a
d
n
a
r
r
a
P
a
d
n
a
r
r
a
P
a
d
n
a
r
r
a
P
a
d
n
a
r
r
a
P
i
r
u
t
v
u
S v
u
S v
u
S v
u
S v
u
S
N
N
N
N
N
P
P
P
P
P
22222
O
O
O
O
O
55555
K
K
K
K
K
22222
O
O
O
O
O
O
a
C O
a
C O
a
C O
a
C O
a
C
O
g
M O
g
M O
g
M O
g
M O
g
M
O
SO
SO
SO
SO
S
33333
a
d
i
m
o
v
a
d
li
Y
a
d
i
m
o
v
a
d
li
Y
a
d
i
m
o
v
a
d
li
Y
a
d
i
m
o
v
a
d
li
Y
a
d
i
m
o
v
a
d
li
Y
n
a
g
i
d
a
n
il
o
g
n
o
g
r
a
l
q
u
v
o
Ò
6
5
2
,
2
8
,
1
1
,
1
4
,
2
7
,
0
4
,
0
8
6
r
a
l
k
a
d
r
O
0
6
8
,
0
5
,
1
5
,
0
7
,
1
3
,
0
3
,
0
0
1
8
r
a
l
z
o
G
0
8
6
,
0
5
,
0
9
,
0
6
,
0
3
,
0
1
,
1
2
1
0
1
Gong shaltogini togridan-togri yoki mahalliy ogitlar
bilan kompostlab ishlatish lozim. Asosiy ogit sifatida ekin turi
va rejalashtirilgan hosilga qarab gektariga 20 t dan 50 t gacha
ishlatish mumkin.
Don ekinlari, kartoshka va ildizmevalilar uchun gong
shaltogi gektariga 1520 t, sabzavot ekinlari uchun esa
2030 t miqdorida ishlatiladi.
Chopiqtalab ekinlarga 810 t/ga miqdordagi gong shaltogi
maxsus moslamalar yordamida nihollarni birinchi qoshimcha
oziqlantirishda pushtaning yon tomonidan, ikkinchi qoshimcha
oziqlantirishda esa qator oralarining ortasiga 1015 sm chu-
qurlikda beriladi.
9.4. Parranda axlati
Parranda axlati qimmatli, nisbatan konsentrlangan va tez
tasir etuvchi mahalliy ogit. Gong singari parranda axlati ham
tarkibida osimliklarning meyorida osib-rivojlanishi uchun zarur
barcha oziq moddalarni tutadi (27-jadval).
Parrandaga qanchalik toyimli va konsentrlangan ozuqa
berilsa, axlat tarkibidagi oziq moddalar miqdori shuncha kop
boladi. Yil davomida har bosh tovuqdan 68, ordakdan
810 va gozdan 12 kg gacha ogit olish mumkin.
27-jadval
Parrandalar axlatining kimyoviy tarkibi (%) va bir bosh parrandadan
yil davomida olinadigan gong miqdori, kg (X.A. Asarov, 1989)
135
davomida saqlangan parranda axlati tarkibidan 50% ga yaqin
azot yoqoladi. Azot isrof bolishining oldini olish maqsadida
parranda axlatiga massasining 710% miqdorida superfosfat
talqoni yoki 2040% iga teng torf kukuni qoshish lozim.
Yuqori (6008000°C ) haroratda quritilgan parranda axlati
oz tarkibida 46% azot, 23% fosfor (P
2
O
5
) va 22,5% kaliy
Do'stlaringiz bilan baham: |