B. S. Musayev, U. S. Qosimov

ko‘kardi,  ko‘mir  cho‘g‘ida  eridi,  cho‘g‘lanib,  oq  dog‘  qoldirib
yondi  –  kalsiyli  selitra—  Ca(NO
3
)
2
.  O‘g‘it  eritmasi  cho‘kma

120
hosil  qilmadi,  sezilar-sezilmas  loyqalandi,  difenilamin  ta’sirida
ko‘kardi  (10).
10.  O‘g‘it  namunasi  qoshiqchaga  olib  qizdirilganda  yoki
ko‘mir  cho‘g‘iga  tashlanganda,  ammiakning  o‘tkir  hidi  anqidi
–  mochevina  —  CO(NH
2
)
2
.  O‘g‘it  qizdirilganda  ammiak  hidi
chiqmadi  (11).
11.  O‘g‘it  nam  holatdagi  yirik  kristallardan  iborat,  ko‘mir
cho‘g‘ida  chirsillab,  sariq  alanga  berdi  –  natriyli  selitra  —
NaNO
3
.  Mayda  kristall  shakldagi  o‘g‘it  ko‘mir  cho‘g‘ida
chirsillab,  binafsha  tusli  alanga  berib  yondi  –  kaliyli  selitra  —
KNO
3
. O‘g‘it mayda, quruq kristallardan iborat, uning eritmasi
bariy  xlorid  eritmasi  bilan  kuchsiz  sirka  va  xlorid  kislotalarda
erimaydigan  oq  cho‘kma  hosil  qildi  –  kaliy  sulfat  —  K
2
SO
4
.
Ayni  reaksiya  kainit  —  (KCl  ·  MgSO
4
  ·  3H
2
O)ga  ham  xos
bo‘lib,  kumush  nitrat  eritmasi  bilan  ta’sirlashganda  nisbatan
ko‘proq  cho‘kma  hosil  bo‘ldi.
12. Probirkadagi moddaga xlorid yoki sirka kislota qo‘shil-
ganda,  qaynab  ko‘piklandi  (13).
Probirkadagi  modda  kislotalar  ta’sirida  qaynamadi  yoki
sezilar-sezilmas  qaynadi  (14).
13. O‘g‘it oq yoki oqish-kulrang tusda – ohaktosh — CaCO
3
yoki  mergel  —  MgCO
3
.  O‘g‘it  kulrang,  changsimon  kukun
(ko‘mir  qoldiqlari  bilan)  holatida  –  o‘choq  kuli.
14. Quruq o‘g‘it oq rangda (15). O‘g‘it boshqa rangda (16).
15.  O‘g‘it  eritmasiga  kumush  nitrat  eritmasi  qo‘shilganda,
cho‘kmaning  ustki  qismi  sarg‘aydi  —  pretsipitat  —  CaHPO
4
·  2H
2
O.  Cho‘kmaning  yuqori  qismi  sarg‘aymadi  —  gips  —
CaSO
4
  ·  2H
2
O.
16. O‘g‘it och kulrang yoki kulrang tusda (17). O‘g‘it boshqa
rangda  (20).
17.  O‘g‘itning  ta’mi  va  reaksiyasi  nordon  (ko‘k  lakmus
qizardi),  bariy  xlorid  ta’sirida  oq  cho‘kma  tushdi  (o‘g‘it
tarkibidagi gips hisobiga) — superfosfat — Ca(H
2
PO
4
)
2
 · H
2
O +
+  2CaSO
4
  ·  2H
2
O.
18.  O‘g‘it  ko‘mir  cho‘g‘ida  qorayib,  kuygan  suyak  hidini
chiqardi  —  suyak  talqoni.  O‘g‘it  ko‘mir  cho‘g‘ida  o‘zgarmadi
(19).
19.  O‘g‘it  havorang-kulrang  tusda,  mayda,  qiyin  namlana-
digan  kukun  holatida  —  apatit  konsentrati  —  3Ca
3
(PO
4
)
2
  ·
· Ca(F,Cl)
2 
+ boshqa aralashmalar. O‘g‘it tuproqsimon-kulrang

121
tusda,  yirik  zarrali  —  fosforit  talqoni  —  Ca
3
(PO
4
)
2 
+    boshqa
aralashmalar.
20. O‘g‘it deyarli qora rangda, mayda, mayin kukun holatida
–  kalsiy  sianamid  —  CaCN
2
.  O‘g‘it  to‘q  jigarrang  tusda,  og‘ir
kukun  holatida  —  tomasshlak  —  Ca
4
P
2
O
9
    yoki  Ca
3
(PO
4
)
2
  ·
·  CaO.  O‘g‘it  to‘q  kulrang  tusda,  kesakchasimon,  bariy  xlorid
bilan  yaqqol  reaksiya  berdi,  kumush  nitrat  ta’sirida  loyqalandi
—  kalimag  —  K
2
SO
4
  ·  2MgSO
4
.
Mahalliy o‘g‘itlar jumlasiga go‘ng, go‘ng shaltog‘i, torf, najas,
parranda  axlati,  kompostlar,  sapropel,  xo‘jalik  va  maishiy
chiqindilar,  sideratlarni  kiritish  mumkin.  Mahalliy  o‘g‘itlar
ichida  eng  keng  tarqalgani  go‘ng  hisoblanadi.

122
Mahalliy o‘g‘itlar tuproqning agrokimyoviy xossalariga kuchli
ta’sir  ko‘rsatadi  va  to‘g‘ri  ishlatilganda  ekinlar  hosili  keskin
ortadi.  Mahalliy  o‘g‘itlar  bilan  birga  tuproqqa  o‘simliklarning
me’yorida  o‘sib-rivojlanishi  uchun  zarur  barcha  makro-  va
mikroelementlar  tushadi.
Ayrim  mahalliy  o‘g‘itlar  tarkibidagi  asosiy  oziq  elementla-
rining  miqdori  22-jadvalda  keltirilgan.
22-jadval
Ayrim mahalliy o‘g‘itlar tarkibidagi oziq elementlar miqdori,
%. (K.Asarov, 1989)
IX  BOB
  MAHALLIY  O‘G‘IÒLAR
i
r
u
t
t
i
‘
g
‘
o
y
il
l
a
h
a
M
i
r
u
t
t
i
‘
g
‘
o
y
il
l
a
h
a
M
i
r
u
t
t
i
‘
g
‘
o
y
il
l
a
h
a
M
i
r
u
t
t
i
‘
g
‘
o
y
il
l
a
h
a
M
i
r
u
t
t
i
‘
g
‘
o
y
il
l
a
h
a
M
N
N
N
N
N
P
P
P
P
P
22222
O
O
O
O
O
55555
K
K
K
K
K
22222
O
O
O
O
O
O
a
C O
a
C O
a
C O
a
C O
a
C
)
%
5
7
i
g
il
m
a
n
(
g
n
‘
o
g
n
a
g
i
r
i
h
c
a
l
a
h
C
0
5
,
0
5
2
,
0
0
6
,
0
0
7
,
0
i‘
g
o
tl
a
h
s
g
n
‘
o
G
5
2
,
0
6
0
,
0
6
3
,
0
6
0
,
0
)
%
0
6
i
g
il
m
a
n
(
if
r
o
t
k
il
q
it
o
B
5
0
,
1
4
1
,
0
7
0
,
0
4
1
,
0
s
a
j
a
N
7
6
,
0
3
3
,
0
0
2
,
0
0
1
,
0
Shahar chiqindilari, torf, sapropel (chuchuk suv havzalarining
loyqasi)  kabi  mahalliy  o‘g‘itlar  dehqonchilikda  moddalar
o‘ramini  yangi  oziq  moddalar  bilan  boyitadi.
Mahalliy o‘g‘itlar tuproqning oziq rejimiga bilvosita yo‘l bilan
ham  ta’sir  ko‘rsatadi.  Masalan,  mikroorganizmlar  azotni
o‘zlashtirib, o‘z tanasida to‘playdi, natijada azotning tuproqdagi
harakatchanligi susayadi, u o‘simliklarning ildiz tizimi joylashgan
qatlamda  uzoq  muddat  saqlanib  turadi.  Bu  bilan  mahalliy
o‘g‘itlar  azotli  o‘g‘itlarning  isrof  bo‘lishini  sezilarli  darajada
kamaytiradi  va  samaradorligini  oshiradi.  Bunda  birinchidan,
mikroorganizmlar  o‘g‘it  tarkibidagi  fosforni  o‘zlashtirib,  uni
tuproqdagi tuzlarning kimyoviy ta’siridan saqlaydi. Ikkinchidan,
mahalliy o‘g‘itlar asosida hosil bo‘ladigan gumus fosforni o‘rab
olib, uni o‘simliklar qiyin o‘zlashtiradigan shaklga o‘tishiga yo‘l

123
qo‘ymaydi.  Uchinchidan,  hosil  bo‘ladigan  organik  kislotalar
ta’sirida  tuproqdagi  fosforning  eruvchanligi  kuchayib,  o‘simlik
oson o‘zlashtiradigan shaklga o‘tadi. Go‘ng va boshqa mahalliy
o‘g‘itlar  solingan  tuproqlarda  CO
2
  miqdori  10–20  marta
ko‘payadi. Gektariga 30–40 t go‘ng kiritilganda go‘ng  ishlatil-
magan  maydondagiga  nisbatan  bir  kecha-kunduzda
100–200  kg  ko‘proq  karbonat  angidrid  ajraladi.
Òuproqning  haydalma  qatlamida  o‘simliklarning  me’yorida
o‘sishi  uchun  sharoit  yaratadigan  mikroorganizmlar  miqdori
gektariga 6–7 t ni tashkil etadi. Shu nuqtayi nazardan mahalliy
o‘g‘itlar  tuproqdagi  azotfiksatsiyalovchi,  ammonifikatsiyalovchi
va  nitrifikatsiyalovchi  mikroorganizmlar  hayot  faoliyatini
kuchaytiradi. Òuproqqa mahalliy o‘g‘itlar kiritilganda, mikroor-
ganizmlar hayot faoliyatining jadallashishi evaziga biologik faol
moddalarning turi va miqdori ko‘payadi. Kompostlar va boshqa
turdagi  mahalliy  o‘g‘itlar  solingan  tuproqlarda  auktsinlar,  gete-
roauktsinlar.  B
12
,  riboflavin,  nikotin  kislota,  biotin,  penitsillin,
streptomitsin,  terramisin  kabi  fiziologik  faol  moddalar  bo‘lishi
aniqlangan.
Penitsillin  va  boshqa  antibiotiklar  tuproqdagi  kasallik  tar-
qatuvchi mikroorganizmlarni yo‘qotadi hamda o‘simliklarni turli
xil  kasalliklarga  duchor  bo‘lishdan  asraydi.
Mahalliy  o‘g‘itlar  ayniqsa,  unumdorligi  past  tuproqlarda
yaxshi  samara  beradi.  Òuproqqa  muntazam  ravishda  mahalliy
o‘g‘itlar  solinsa,  gumus  miqdori  ko‘payadi,  singdirish  sig‘imi
kattalashadi va buferligi ortadi. Shu bilan bir qatorda tuproqning
biologik,  fizikaviy  va  kimyoviy  xossalari  hamda  suv  va  havo
rejimlari  yaxshilanadi.
9.1. Go‘nglar. Òo‘shamali go‘ng
Go‘ng  —  muhim  mahalliy  o‘g‘it.  Òarkibida  o‘simliklarning
rivojlanishi  uchun  barcha  elementlarni  tutgani  sababli  u  to‘liq
o‘g‘it  deb  yuritiladi.  Chorva  mollarini  boqish  usuli  va  xo‘jalik-
larning imkoniyatlariga bog‘liq ravishda to‘shamali yoki to‘sha-
masiz  go‘ng  olinadi.
Òo‘shamali  go‘ng  chorva  mollarining  qattiq  va  suyuq
ajratmalari  hamda  ular  ostiga  tashlanadigan  poxol,  somon,
qipiq,  torf  kabi  jinslardan  iborat  bo‘lib,  25%  quruq  modda  va
75%  suv  dan  iborat.

124
Mollarga beriladigan yem-xashak tarkibidagi organik modda-
ning 40, fosforning 80, azotning 50 va kaliyning 85 foizi  go‘ng
tarkibiga  o‘tadi.  Go‘ng  tarkibidagi  oziq  moddalar  miqdori
chorva molining turi va yoshi, beriladigan yem-xashak tarkibiga
bog‘liq ravishda keng miqyosda o‘zgaradi. Ozuqa sersuv bo‘lsa,
go‘ng  tarkibida  suyuq  ajratmalar  miqdori  ko‘payadi.  Mollar
seroqsil  omixta  yem-xashak  bilan  oziqlantirilganda  esa  go‘ng
azot  va  fosforga  boy  bo‘ladi.  Yosh  navvos  va  g‘unajinlarning
go‘ngida  oziq  moddalar  miqdori  ancha  kam,  chunki  ozuqa
tarkibidagi moddalarning ko‘p qismi ular tanasining shakllanishi
uchun  sarflanadi.
Go‘ngning  qattiq  va  suyuq  qismlari  oziq  moddalar  miqdori
bilan  keskin  farq  qiladi.  Masalan,  fosfor  to‘laligicha  qattiq
ajratmalar  tarkibida  uchrasa,  azotning  30—50%  va  kaliyning
barchasi  siydik  tarkibiga  kiradi.
Chorva  mollarining  qattiq  ajratmalari  tarkibida  mikroor-
ganizmlar ko‘p bo‘ladi, siydikda esa, umuman uchramaydi. Ot,
yirik  shoxli  qoramol  va  qo‘ylarning  go‘ngida  qattiq  ajratmalar
ko‘p,  cho‘chqa  go‘ngida  esa  suyuq  ajratmalar  miqdori  qattiq
ajratmalarga  nisbatan  ikki  marta  ziyoddir  (23-jadval).
23-jadval
Bir bosh chorva molidan olinadigan qattiq va suyuq ajratmalarning
 miqdori va nisbati (X.K. Asarov, 1989)
i
r
u
t
il
o
m
a
v
r
o
h
C
i
r
u
t
il
o
m
a
v
r
o
h
C
i
r
u
t
il
o
m
a
v
r
o
h
C
i
r
u
t
il
o
m
a
v
r
o
h
C
i
r
u
t
il
o
m
a
v
r
o
h
C
i
g
a
d
z
u
d
n
u
k
-
a
h
c
e
k
r
i
B
i
g
a
d
z
u
d
n
u
k
-
a
h
c
e
k
r
i
B
i
g
a
d
z
u
d
n
u
k
-
a
h
c
e
k
r
i
B
i
g
a
d
z
u
d
n
u
k
-
a
h
c
e
k
r
i
B
i
g
a
d
z
u
d
n
u
k
-
a
h
c
e
k
r
i
B
g
k
,
a
m
t
a
r
j
a
q
u
y
u
s
a
v
q
i
t
t
a
Q
q
u
y
u
s
a
v
q
i
t
t
a
Q
q
u
y
u
s
a
v
q
i
t
t
a
Q
q
u
y
u
s
a
v
q
i
t
t
a
Q
q
u
y
u
s
a
v
q
i
t
t
a
Q
i
t
a
b
s
i
n
g
n
i
n
r
a
l
a
m
t
a
r
j
a
q
it
t
a
q
q
u
y
u
s
:l
o
m
a
r
o
q
il
x
o
h
s
k
i
r
i
Y
i
g
a
d
h
s
o
y
a
tt
a
k
,
r
a
l
s
o
v
v
o
n
a
v
n
ij
a
n
u
‘
g
r
a
l
q
o
z
u
b
0
3
—
0
2
2
1
—
0
1
5
—
3
3
1
—
0
1
6
—
5
2
—
5
,
1
0
,
2
0
,
2
3
,
2
r
a
lt
O
0
2
—
5
1
6
—
4
5
,
3
r
a
l
y
‘
o
Q
5
,
2
—
5
,
1
0
,
1
—
6
,
0
5
,
2
r
a
l
a
q
h
c
‘
o
h
C
2
,
2
—
5
,
1
5
,
4
—
5
,
2
5
,
0
Bundan  tashqari  qoramol  va  cho‘chqalarning  qattiq  hamda
suyuq  ajratmalari  tarkibidagi  quruq  modda  miqdori  qo‘y
hamda  yilqilarnikidan,  qoramollar  ajratmalari  tarkibidagi  azot,
fosfor va kaliy miqdori boshqa hayvonlarnikidan  kamroq bo‘ladi.

125
Ot va qo‘ylarning go‘ngida quruq modda ko‘p bo‘lib, saqlash
jarayonida ko‘p issiqlik ajratgani bois «issiq go‘ng»,  qoramol va
cho‘chqalarning go‘ngi o‘z tarkibida suvni ko‘proq tutgani uchun
harorati  sekin  ko‘tariladi  va  «sovuq  go‘ng»    deb  yuritiladi.
Òo‘shama  —  to‘shamali  go‘ngning  tarkibiy  qismi.  U  qattiq
va  suyuq  ajratmalar  bilan  aralashib,  go‘ng  miqdorini  oshiradi
va  tarkibidagi  uchuvchan  oziq  moddalarning  yo‘qolishining
oldini  oladi.  Òo‘shama  sifatida  somon,  torf,  qipiq  va  boshqa
materiallardan  foydalanish  mumkin.
Òo‘shamalar  zoogigiyena  va  agronomiya  nuqtayi  nazaridan
katta  ahamiyatga  ega.  Birinchidan,  ular  chorva  mollarining
quruq  va  toza  yotib-turishini  ta’minlasa,  ikkinchidan,  go‘ng
miqdorini  oshiradi.
 Òo‘shamalar bilan go‘ng tarkibiga qo‘shimcha oziq moddalar
kiritiladi  va  ular  mikroorganizmlar  ishtirokida  parchalangach,
o‘simliklar  o‘zlashtiradigan  shaklga  o‘tadi  (24-jadval).
24-jadval
Òo‘shamalar tarkibidagi oziq moddalarning o‘rtacha miqdori,
 % (A.V. Peterburgskiy, 1989)
i
r
u
t
a
m
a
h
s
‘
o
Ò
i
r
u
t
a
m
a
h
s
‘
o
Ò
i
r
u
t
a
m
a
h
s
‘
o
Ò
i
r
u
t
a
m
a
h
s
‘
o
Ò
i
r
u
t
a
m
a
h
s
‘
o
Ò
k
il
m
a
N
k
il
m
a
N
k
il
m
a
N
k
il
m
a
N
k
il
m
a
N
N
N
N
N
N
P
P
P
P
P
22222
O
O
O
O
O
55555
K
K
K
K
K
22222
O
O
O
O
O
O
a
C O
a
C O
a
C O
a
C O
a
C
i
n
o
m
o
s
y
o
d
‘
g
u
B
3
,
4
1
0
5
,
0
0
2
,
0
0
9
.
0
0
3
,
0
i
n
o
m
o
s
r
a
d
v
a
J
3
,
4
1
5
4
,
0
0
0
,
1
0
3
,
0
0
3
,
0
i
n
o
m
o
s
il
u
S
0
,
4
1
5
6
,
0
5
3
,
0
0
6
,
1
0
4
,
0
if
r
o
t
k
il
g
n
‘
o
D
0
,
5
2
0
8
,
0
0
1
,
0
7
0
,
0
2
2
,
0
if
r
o
t
k
il
q
it
o
B
0
,
0
3
5
2
,
2
0
3
,
0
5
1
,
0
0
0
,
3
i
g
r
a
b
t
x
a
r
a
D
0
,
4
1
0
1
,
1
5
2
,
0
0
3
,
0
0
0
,
2
q
i
p
i
Q
0
,
5
2
0
2
,
0
4
7
,
0
8
0
,
1
Òo‘shamalar  go‘ngning  namligini  kamaytiradi,  g‘ovakligini
oshiradi  va  oson  parchalanishiga  yordam  beradi.  Òo‘shamali
go‘nglarni  tashish  va  tuproqqa  kiritish  ancha  yengil.  Òo‘shama
faqat og‘illarda emas, balki qo‘ra va qo‘tonlarda ham ishlatilishi
lozim.

126
Òo‘shama  sifatida  somon  va  torfning  ahamiyati  katta.  10—
15  sm  uzunlikda  maydalangan  somon  go‘ng  suyuqligini  butun
somonga  nisbatan  ko‘proq  yutadi.
25- jadval
Yangi to‘shamali go‘ngning taxminiy kimyoviy tarkibi, %
(D. A. Korenkov, 1980)
n
o
m
i
s
li
s
q
O
8
2
,
0
—
5
3
,
0
—
8
3
,
0
8
4
,
0
k
a
i
m
m
a
i
g
a
d
l
k
a
h
s
4
1
,
0
0
2
,
0
9
1
,
0
—
8
1
,
0
8
2
,
0
P
2
O
5
3
2
.
0
9
1
.
0
8
2
.
0
3
2
.
0
2
2
.
0
5
2
.
0
K
2
O
0
5
.
0
0
6
.
0
3
6
.
0
7
6
.
0
8
4
.
0
3
5
.
0
O
a
C
0
4
.
0
8
1
.
0
1
2
.
0
3
3
.
0
5
4
.
0
4
4
.
0
O
g
M
1
1
.
0
9
0
.
0
4
1
.
0
8
1
.
0
—
—
O
S
4
6
0
.
0
8
0
.
0
7
0
.
0
5
1
.
0
—
—
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
‘
o
K
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
‘
o
K
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
‘
o
K
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
‘
o
K
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
‘
o
K
a
m
a
h
s
‘
o
t
il
n
o
m
o
S
a
m
a
h
s
‘
o
t
il
n
o
m
o
S
a
m
a
h
s
‘
o
t
il
n
o
m
o
S
a
m
a
h
s
‘
o
t
il
n
o
m
o
S
a
m
a
h
s
‘
o
t
il
n
o
m
o
S
a
m
a
h
s
‘
o
t
il
f
r
o
Ò
a
m
a
h
s
‘
o
t
il
f
r
o
Ò
a
m
a
h
s
‘
o
t
il
f
r
o
Ò
a
m
a
h
s
‘
o
t
il
f
r
o
Ò
a
m
a
h
s
‘
o
t
il
f
r
o
Ò
k
i
r
i
y
il
x
o
h
s
l
o
m
a
r
o
q
a
q
h
c
‘
o
h
c
r
a
lt
o
r
a
l
y
‘
o
q
k
i
r
i
y
il
x
o
h
s
l
o
m
a
r
o
q
r
a
lt
o
a
d
d
o
m
q
u
r
u
Q
3
2
8
2
9
2
5
3
2
2
3
3
a
d
d
o
m
k
i
n
a
g
r
O
0
2
5
2
5
2
2
3
—
—
i
p
l
a
y
:t
o
z
A
5
4
,
0
5
4
,
0
8
5
,
0
3
8
,
0
0
6
,
0
0
8
,
0
Saqlash  jarayonida  to‘shamali  go‘ng  tarkibining  o‘zgarishi.
Saqlash  jarayonida  mikroorganizmlar  go‘ng  tarkibidagi  qattiq