ayniqsa sholiga ammoniy sulfat ishlatish yaxshi samara beradi.
Ammoniy xlorid NH
4
Cl. Ammoniy xlorid soda ishlab
chiqarishda oraliq mahsulot sifatida olinadi. Ammoniy xlorid
suvda oson eriydigan oq zarrabin modda. Òarkibida 2425%
gacha azot tutadi. Yaxshi fizikaviy xossalarga ega. Òarkibida
66,6 % gacha xlor bolgani uchun uni kartoshka, tamaki, tok
kabi osimliklar xush kormaydi, galla ekinlariga ishlatish yaxshi
samara beradi.
Ammoniy xlorid kuzda, shudgor ostiga berilganda, xlor
ionlari yuviladi va osimliklar ÒSK ga birikkan NH
4
dan bemalol
foydalanadi.
Bu guruhga shuningdek, ammoniy karbonat (NH
4
)
2
CO
3
va ammoniy bikarbonat NH
4
HCO
3
lar ham kiradi. Ularning
tarkibida mos ravishda 24 va 17% azot mavjud. Ular kimyoviy
jihatdan beqaror birikmalardan bolgani uchun dehqonchilikda
keng ishlatilmaydi.
Suyuq ammiakli ogitlar. Suyuq ammiakli ogitlar jumlasiga
suyultirilgan ammiak, ammiakli suv va ammiakatlar kiradi.
Nitrat yoki sulfat kislota ishlatilmasligi, quritish va buglatish
kabi tadbirlarga hojat yoqligi bois ularni ishlab chiqarish tannarxi
ancha arzonga tushadi: 1 t ammiakli selitra uchun sarflanadigan
xarajat bilan 2,5 t suyultirilgan ammiak olish mumkin.
Suyultirilgan ammiak NH
3
konsentratsiyasi yuqori
(82,3% azot), ballastsiz ogit. Ammiak gazi yuqori bosim ostida
siqib, suyultirish asosida olinadi. Rangsiz, harakatchan suyuqlik.
34°C da qaynaydi, NH
3
ning uchib ketishining oldini olish
uchun maxsus metall idishlarda saqlanadi va tashiladi.
Suyultirilgan ammiak tuproqqa kiritilganda, tezda gaz holatga
otadi va tuproqning kolloid fraksiyasi tomonidan yutiladi.
Suyultirilgan ammiakning tuproqqa yutilishi undagi gumus
miqdori, mexanikaviy tarkibi, namligi va komilish chuqurligiga
bogliq.
Ammiakli suv NH
3
+ H
2
O yoki NH
4
OH. Ammiakli suv
sintetik yoki koks-kimyoviy ammiakning suvdagi eritmasi bolib,
birinchi navi 20,5% (25%li NH
4
OH), ikkinchi navi esa 16,4%
(20% li NH
4
OH) azot tutadi. Uni oddiy uglerodli polatdan
tayyorlangan idishlarda tashish mumkin. Òashish, saqlash va
tuproqqa kiritish jarayonida sezilarli miqdorda azot isrof boladi.
75
Ammiakatlar ammiakli selitra (ammiakli va kalsiyli selitralar
yoki ammiakli selitra hamda mochevina)ning suyuq ammiakdagi
eritmasi. Ular tarkibiy qismlariga bogliq holda 3050% azot
tutishi mumkin. Ammiakatlar qora metallarni korroziyaga
uchratishi sababli ballonlar maxsus polatlardan tayyorlanadi va
maxsus ballonlarda saqlanadi.
Suyuq azotli ogitlar ogir mexanikaviy tarkibli tuproqlarda
kamida 1012 sm, yengil tuproqlarda esa 1418 sm chuqurlikda
komilishi lozim. Namligi yuqori bolgan tuproqlarda azot
isrofgarchiligi quruq tuproqlarga nisbatan ancha kam bolishi
kuzatilgan.
Suyuq azotli ogitlarni barcha qishloq xojalik ekinlariga
asosiy ogitlash (ekishdan oldin) davrida ishlatish mumkin.
Chopiqtalab ekinlarni qoshimcha oziqlantirish uchun suyuq
azotli ogitlar ishlatiladi. Nihollarni kuydirib yubormaslik uchun
ogitlar qator oralarining ortasiga yoki osimlikdan 1012 sm
qochiqlikda kiritiladi.
4.3.3. Nitratli azotli ogitlar
Nitratli azotli ogitlar jumlasiga natriyli, kalsiyli va kaliyli
selitra [NaNO
3
, Ca(NO
3
)
2
va KNO
3
] lar kiradi. Ular azotli
ogitlar assortimentida atigi 1% ni tashkil qiladi.
Natriyli selitra NaNO
3
. Nitrat kislota ishlab chiqarishda
azot oksidlari soda yoki ishqorga yuttirish asosida olinadi:
Na
2
CO
3
+ 2NO
2
= NaNO
3
+ NaNO
2
+ CO
2
yoki
2NaOH + 2NO
2
= NaNO
3
+ NaNO
2
+ H
2
O
Nitritlarni nitratga aylantirish uchun aralashma kuchsiz
HNO
3
bilan ishlanadi:
3NaNO
2
+ 2HNO
3
= 3NaNO
3
+ 2NO + H
2
O
Oq yoki oqish tusli zarrabin tuz. Òarkibida 1516% azot
tutadi, suvda yaxshi eriydi, gigroskopikligi yuqori bolgani uchun
mushtlashib qoladi.
Kalsiyli selitra Ca(NO
3
)
2
. Kalsiyli selitra 4048%li nitrat
kislotani ohak yoki bor bilan neytrallab olinadi:
CaCO
3
+ 2HNO
3
= Ca(NO
3
)
2
+ H
2
O + CO
2
76
U ota gigroskopik bolgani sababli odatdagi sharoitda gidrat
(Ca(NO
3
)
2
· 4H
2
O) holatiga otib qoladi. Shu sababdan u alohida
tarkibli modda shimdirilgan, namtortmas qoplarda saqlanadi,
gidrofob moddalar (masalan, parafinlangan mazut) qoshiladi.
Kalsiyli selitra birinchi sintetik azotli ogit bolib, 1905-yilda
Norvegiyada olingan va «Norvegiya selitrasi» deb yuritilgan.
Olish texnologiyasi birmuncha murakkabligi va tarkibidagi azot
miqdorining kamligi kalsiyli selitrani uzoq masofalarga olib borib
ishlatish iqtisodiy jihatdan ozini oqlamaydi.
Natriyli va kalsiyli selitralar fiziologik ishqoriy ogitlar.
Osimliklar bu ogitlar tarkibidagi NO
3
anionini ozlashtiradi
va Ca hamda Na kationlari tuproqda qolib, uni ishqoriylash-
tiradi. Natriyli selitrani turli tuproqlarda barcha ekinlarga
ishlatish mumkin. Ildizmevalilar tarkibida natriy bolgan azotli
ogitlarga ota talabchan bolib, qand moddalar barglardan
ildizlar tomon koproq oqib otadi.
Kalsiyli selitra tuproqlarning fizikaviy xossalarini yaxshilaydi.
4.3.4. Amidli azotli ogitlar
Mochevina (karbamid) CO(NH
2
)
2
. Sintetik mochevina oq
tusli zarrabin modda bolib, tarkibida 46% azot tutadi. Mo-
chevina CO
2
va ammiakni yuqori bosim ostida tasirlashishi
asosida olinadi.
Mochevina suvda yaxshi eriydi, gigroskopikligi kam, lekin
haroratning ortishiga mos ravishda ortib boradi. Uzoq
saqlanganda yopishib, mushtlashib qoladi. Fizikaviy xossalarini
yaxshilash uchun granulalanadi (0,21,0 yoki 11,25 mm
kattalikda) yoki yogli moddalar qoshiladi. Granulalash
jarayonida osimliklarga zaharli tasir korsatuvchi modda
biuret hosil boladi. Zarrabin mochevinada biuret miqdori
0,8% dan, donador mochevinada esa 1,0% dan oshmasligi
kerak. Uning miqdori 3,0% dan ortib ketsa, nihollar nobud
boladi. Òuproqda biuret 1015 kun ichida parchalanadi, shu
bois mochevina uruglarni ekishdan 2030 kun oldin tuproqqa
kiritilsa, ekinlarga salbiy tasir korsatmaydi.
Mochevina tuproqda tola eriydi va ureaza fermenti tasirida
ammonifikatsiyalanadi:
ÑO(NH
2
)
2
+ 2H
2
O = (NH
4
)
2
CO
3
77
Bu jarayon gumusga boy tuproqlarda 2 3 kun ichida
tugallansa, qumli va botqoq tuproqlarda nisbatan sekin kechadi.
Hosil boladigan ammoniy karbonat beqaror birikma. Havo
tasirida u ammoniy bikarbonat va ammiakka aylanadi. Demak,
mochevina yuza komilsa yoki tuproqning betiga tushsa, azotning
ammiak sifatida isrof bolishi sodir boladi.
Ammoniy ionlarining bir qismi tuproq kolloidlari tomonidan,
qolgan qismi esa bevosita osimlikning ildizi va bargi orqali
yutiladi.
Mochevina eng yaxshi azotli ogitlardan biri bolib,
aksariyat ekinlar uchun samaradorligi boyicha ammiakli
selitraga, sholi uchun ammoniy sulfatga teng keladi.
Mochevinani asosiy ogit sifatida ishlatish yoki barcha
ekinlarga qoshimcha oziqlantirishda, sabzavotlar va mevali
daraxtlarga ildizdan tashqari oziqlantirishda ishlatish mumkin.
Donli ekinlar mochevina bilan kech muddatlarda oziqlantirilsa,
oqsil miqdori sezilarli darajada ortadi.
Kalsiy sianamid CaCN
2
. Òoza CaCN
2
34,98% azot
tutadi. Ogit tarkibida 5860% CaCN
2
, 2028% CaO, 9
12% komir, kam miqdorda kremniy, temir va aluminiy
oksidlari mavjud.
Kalsiy sianamid yengil, qora yoki toq kulrang tusli unsimon
modda. Yuklash va tashish paytida changib, koz va nafas yollari
shilliq pardalarini yalliglantiradi. Kalsiy sianamid ishqoriy
ogit bolgani uchun nordon tuproqlarda yaxshi samara beradi.
Òannarxi yuqori bolgani bois undan defoliant sifatida foydalanish
maqsadga muvofiqdir.
Nazorat savollari
1. Aminlanish va qayta aminlanish jarayoni deganda nimani tushunasiz?
2. Ammonifikatsiya va nitrifikatsiya jarayonlarini tushuntirib bering.
3. Boztuproqlar mintaqasida ammiakli selitraning tuproq bilan ozaro tasirini izohlang.
4. Ammiakli azotli ogitlar guruhiga kiruvchi qaysi ogitlarni bilasiz?
5. Suyuq azotli ogitlar ishlatishning oziga xos tomonlarini tushuntiring.
78
4-LABORAÒORIYA ISHI
Ammiakli va ammiakli-nitratli ogitlar tarkibidagi azot
miqdorini formalin yordamida aniqlash
Òahlilning mohiyati. Aniqlash ogit tarkibidagi ammiakni
formalin yordamida geksametilentetramin (CH
2
)
6
N
4
deb
nomlanadigan organik birikmaga aylantirishga asoslangan.
Ammiakli ogitlarning formalin bilan tasirlashishi jarayonida
ogit tarkibidagi ammiak miqdoriga ekvivalent miqdorda
mineral kislota (H
2
SO
4
yoki HNO
3
) hosil boladi:
2(NH
4
)
2
SO
4
+ 6HCOH = (CH
2
)
6
N
4
+2H
2
SO
4
+ 6N
2
O
4NH
4
NO
3
+ 6HCOH = (CH
2
)
6
N
4
+ 4HNO
3
+ 6N
2
O
Hosil boladigan kislota ishqor yordamida titrlanadi va
shu asosda ogit tarkibidagi azotning miqdori (%) hisoblab
topiladi.
Ishning borishi. 1. Ogit eritmasini tayyorlash uchun
maydalangan 2 g ammiakli selitra yoki 5 g ammoniy sulfat
200 ml sigimli stakanga solinadi va 50 ml distillangan suvda
eritiladi. Eritma 250 ml sigimli olchov kolbasiga filtrlab
otkaziladi (stakan 23 marta chayib, u ham filtrdan otkaziladi)
va olchov chizigigacha distillangan suv quyiladi.
2. Bir paytning ozida quritilgan va tortib olingan byukslarda
ogitning namligi aniqlanadi. Byukslar analitik tarozida tortib
olingan ogit (5 g atrofida) bilan birgalikda qopqogi ochiq
holda, termostatda 2 soat davomida, 100°C haroratda quritiladi.
15 20 daqiqa eksikatorda sovitilgach, yana analitik tarozida
tortiladi va namlikning miqdori quyidagi formula yordamida
hisoblab topiladi:
H = a ·100/t;
bunda: a tortishlar orasidagi farq, g;
t ogit tortimi, g;
100 natijalarni % larda ifodalash soni.
79
3. Ogit eritmasi tarkibidagi azot aniqlanadi. Filtratdan
12,5 ml olib 250 ml sigimli konussimon kolbaga (1-idish)
quyiladi, 2 tomchi metil qizili ishtirokida pushtidan tillasimon-
sariq rangga otguncha 0,1 n li NaOH bilan neytrallanadi.
Boshqa xuddi shunday kolbaga (2-idish) 10 ml 25% li formalin
eritmasi olinadi, 2 tomchi metil qizili tomiziladi va 0,1 n li
NaOH yordamida neytrallanadi.
2-idishdagi eritma ehtiyotkorlik bilan 1-idishdagi eritmaga
quyiladi va bunda formalin hamda ammiakning ozaro tasiri
natijasida mineral kislota va geksametilentetramin hosil boladi,
qaysiki, aralashma rangining pushti tusga otishida namoyon
boladi.
Hosil bolgan eritma ustiga 2 tomchi fenolftalein qoshiladi
va 0,1 n li NaOH yoki KON bilan titrlanadi. Bir paytning ozida
2 ta indikator bolgani bois, titrlash jarayonida aralashma rangi
ikki marta ozgaradi: avval pushti rang och-sariqqa (metil qizili,
pH 6,2), keyin esa och-pushti tusga (fenolftalein, pH 8,2) otadi.
Och-pushti rang titrlash tugaganligidan dalolat beradi. Am-
moniyning formalin bilan tasirlashib geksametilentetramin hosil
qilishi motadil yoki kuchsiz ishqoriy muhitda jadal ketishini
hisobga olib, fenolftalein ishlatiladi. Òitrlash uchun sarflangan
ishqor miqdori asosida ogit tarkibidagi azot (%) hisoblab
topiladi.
4. Òahlil natijalarini hisoblanadi. 1 ml 0,1 n li eritma
0,1 mg · ekv. ishqor tutadi, qaysiki 0,1 mg · ekv ammoniy yoki
azotga mos keladi. Azotning 0,1 mg · ekv ni 0,0014 ga tengligini
hisobga olsak:
X = a · K · 0,0014 · 100 · 100 / t · (100 n);
bunda: X azotning miqdori, %;
a titrlash uchun sarflangan 0,1 n ishqor, ml;
K 0,1 n ishqorning titriga tuzatish koeffitsiyenti;
0,0014 1 ml 0,1 n ishqorga mos keladigan azot, g;
100 natijani % da ifodalash soni;
100/100 n namlik uchun tuzatish (n ogitdagi
namlik, %).
Bu usulda, asosan, ammoniy shakldagi azot miqdori aniq-
lanadi. Ammiakli selitra tarkibidagi azotni aniqlash uchun
hisoblab topilgan raqam 2 ga kopaytiriladi, chunki bu ogit
80
tarkibida ammoniy shakldagi azotga teng miqdorda nitrat
shakldagi azot mavjuddir.
Reaktivlar:
1. Metil qizili C
15
H
15
N
3
O
2
,
2. 0,1 n li NaOH eritmasi;
3. Formalinning 25% li eritmasi: 40% li formalin eritmasidan
63 ml olib, suv bilan 100 ml ga yetkaziladi;
4. Fenolftalein.
Material va asbob-jihozlar: NH
4
NO
3
va (NH
4
)
2
SO
4
ogitlari
namunalari, kimyoviy stakanlar, olchov kolbalari, shisha
byukslar, byuretka, termostat, eksikator, analitik tarozi.
81
5.1. Fosforning osimliklar hayotidagi ahamiyati
Osimliklar tarkibida fosfor mineral va organik holatda
uchraydi. Mineral holatdagi, fosfor, asosan, ortofosfat kislota-
ning kalsiyli, magniyli va kaliyli tuzlari korinishida bolib, miq-
doran juda kamdir.
Organik birikmalar shaklidagi fosfor osimliklarda nuklein
kislotalar, fosfoproteidlar, fosfolipidlar, fitin, shakarning fosforli
iforlari korinishida uchrab, nuklein kislotalar (RNK va DNK)
alohida orin tutadi. Ular oqsil sintezi, osish va rivojlanish,
nasl tashish kabi muhim hayotiy jarayonlarda faol ishtirok etadi.
Nuklein kislotalarning oddiy oqsillar bilan hosil qiladigan
birikmalariga nukleoprotidlar deyiladi. Nuklein kislotalar osim-
liklarning barcha hujayra, toqima va tana qismlarida mavjud.
Osimlik barg va poyalari quruq massasining 0,11,0% ini
nuklein kislotalar tashkil qiladi. Urug, murtak, changchilar va
ildiz qinchasi nuklein kislotalarga boy.
Osimliklardagi fosfororganik birikmalarning asosiy qismini
fosfoproteidlar (fosfor kislotalari va oddiy oqsil hosilalari) tashkil
qiladi. Ular osimlik tanasidagi biokimyoviy jarayonlarda katali-
zator vazifasini otaydi.
Har qanday osimlik hujayrasida fosfolipidlar mavjud. Fosfo-
lipidlar oqsil-lipid membranalarini hosil qiladi, shu boisdan
muhim biologik ahamiyatga ega.
Osimliklarda fosforning asosiy qismi fitin (inozitfosfat
kislotaning kalsiy-magniy-kaliyli tuzi) shaklida uchraydi. Fitin
osimliklarning yosh azo va toqimalarida, ayniqsa, uruglarida
kop boladi. Don-dukkakli va moyli ekinlar urugining 12,
galla ekinlari urugining 0,51,0 foizini fitin tashkil qiladi.
Fitin uruglarning unish jarayonida murtak tomonidan oz-
lashtiriladi.
Osimliklardagi fosfororganik birikmalarning yana bir vakili
shakarlarning fosforli iforlaridir. Ular fotosintez, nafas olish,
murakkab uglevodlarning sintezida faol ishtirok etadi.
V BOB
FOSFORLI OGIÒLAR
82
Bulardan tashqari osimliklarda ketadigan oqsil, yog,
kraxmal va shakarlarning biosintezi kop miqdorda energiya
talab qiladi. Òirik organizmlarda asosiy energiya manbayi AÒF
bolib, u energiya tashuvchi sifatida oqsil, yog, kraxmal,
saxaroza, asparagin, glutamin va boshqa bir qator organik
birikmalarning biosintezida ishtirok etadi. Nafas olish, fotosintez
va moddalar almashinuvi, nitratlarning ammoniyga qadar
qaytarilishi AÒF ishtirokisiz sodir bolmaydi.
Oziqlanish muhitida fosfor yetishmasa, osimlikning poya
va barglari osishdan toxtaydi, uruglarning mahsuldorligi
pasayadi. Òashqi belgilar sifatida barg chekkalarining buralishi
va binafsha tusga otishini korsatish mumkin.
Òabiiy sharoitlarda osimliklarning oziqlanish manbayi bolib,
ortofosfor kislota tuzlari xizmat qiladi. Shu bilan bir qatorda
metafosfatlarning ham togridan-togri, piro- va polifosfatlar
esa gidrolizga uchragandan keyin osimliklar tomonidan ozlash-
tirilishi aniqlangan.
Uch negizli (asosli) ortofosfat kislota uch xil anionga
(
2
4
4
H PO , HPO
−
va
−
3
4
PO
) dissotsilanadi. Kuchsiz nordon
sharotlarda
2
4
H PO
−
koproq
2
4
HPO
−
va
3
4
PO
−
lar kamroq uchraydi
(16-jadval).
16-jadval
Eritma pH turlicha bolganda, H
3
PO
4
ning dissotsilangan
molekulalari va anionlari ortasidagi munosabat (P.M. Smirnov, 1991)
r
a
l
n
o
i
n
a
a
v
a
t
o
l
s
i
K
r
a
l
n
o
i
n
a
a
v
a
t
o
l
s
i
K
r
a
l
n
o
i
n
a
a
v
a
t
o
l
s
i
K
r
a
l
n
o
i
n
a
a
v
a
t
o
l
s
i
K
r
a
l
n
o
i
n
a
a
v
a
t
o
l
s
i
K
H
pH
pH
pH
pH
p
55555
66666
77777
88888
H
3
O
P
4
0
1
,
0
1
0
,
0
H
2
O
P
4
9
9
,
7
9
8
6
,
3
8
0
9
,
3
3
8
8
,
4
O
P
H
4
1
9
,
1
2
3
,
6
1
0
1
,
6
6
2
1
,
5
9
O
P
4
1
0
,
0
Òuproq tarkibidagi bir valentli kationlar (NH
+
4
, Na
+
, K
+
)
bilan ortofosfor kislotaning ozaro tasiridan hosil boladigan
barcha tuzlar suvda oson eriydi va ekinlar tomonidan yaxshi
ozlashtiriladi.
Ikki valentli kationlar (Ca
2+
, Mg
2+
) ortofosfor kislota bilan
bir necha xil tuzlarni hosil qiladi. Masalan, kationning kislo-
83
tadagi bitta vodorod ornini olishidan hosil boladigan tuzlar
suvda ancha oson eriydi.
Ikkita vodorod ornini kationlar egallashidan hosil boladgan
tuzlar esa (CaHPO
4
, MgHPO
4
) suvda erimaydi, kuchsiz
kislotalar tasirida eriydi.
Uchta vodorod ornini ham ikki valentli kation egallashidan
hosil boladigan tuzlar kislotalar tasirida ham juda kam
miqdorda eriydi, tabiiyki, bunday tuzlar osimliklar tomonidan
juda qiyinchilik bilan ozlashtiriladi. Lekin lyupin, grechixa,
xantal kabi osimliklar tuproqdagi qiyin eriydigan fosfatlarni
ham ozlashtira olish qobiliyatiga egaligi aniqlangan, keyinroq
bunday osimliklar jumlasiga esparset, qashqar beda, noxat,
ekinbop nasha kiritilgan.
Osimliklardagi bunday qobiliyatni, birinchidan, ularning ildiz
tizimidan kop miqdorda nordon suyuqlik ajralishi (ularning
ildiz tizimi atrofidagi pH 56 ga teng, boshqa osimliklarda
esa 78 atrofida), ikkinchidan, bu osimliklarni gullash davridagi
kuli tarkibidagi CaO va P
2
O
5
ortasidagi nisbat 1,3 dan katta
bolishi bilan izohlash mumkin. Malumki, tashqi (tuproq)
eritmadan kop miqdorda CaO ning osimlik tanasiga otishi
fosforning ozlashtirilishini ham tezlashtiradi (ionlar sinergizmi).
Ortofosfor kislotaning tuproqdagi uch valentli kationlar bilan
hosil qiladigan tuzlari osimliklar tomonidan juda kam miqdorda
ozlashtiriladi.
5.2. Òuproqdagi fosfor
Yer qobigi tarkibida fosforning miqdori 0,12 % ga yoki
taxminan 1,10
15
t ga teng. Har qanday tuproq tipida fosfat kislota
birikmalari mineral va organik holatda uchrab, odatda, mineral
shakldagi fosfor miqdori ustunlik qiladi (17-jadval).
17-jadval
Òurli tuproq tiplari tarkibidagi mineral va organik shakldagi
fosfor miqdori, t/ga (B. A. Yagodin, 1989)
i
p
i
t
q
o
r
p
u
Ò
i
p
i
t
q
o
r
p
u
Ò
i
p
i
t
q
o
r
p
u
Ò
i
p
i
t
q
o
r
p
u
Ò
i
p
i
t
q
o
r
p
u
Ò
i
r
o
d
q
i
m
i
p
l
a
Y
i
r
o
d
q
i
m
i
p
l
a
Y
i
r
o
d
q
i
m
i
p
l
a
Y
i
r
o
d
q
i
m
i
p
l
a
Do'stlaringiz bilan baham: |