Б. С. Мусаев а г р о к и м

Озиқ моддаларнинг ҳосил билан олиб чиқиб 
кетилиши
Қишлоқ хўжалик экинлари тупроқдан озиқ модда- 
ларни турли миқдор ва нисбатларда олиб чиқиб кетади. 
Бунда усимликларнинг тури ва нави билан бир қаторда 
тупроқ-иқлим шароитлари ҳам муҳим ўрин эгаллайди. 
Усимликларнинг озиқ модцаларига бўлган талаби уму­
мий ҳосил билан олиб чиқиб кетиладиган озиқ модда­
лар микдори билан ёки асосий маҳсулотнинг ҳосил 
бирлиги (шунга мос келадиган. поя, сомон ва бошқа- 
лар)и билан белгиланади.
Ўсимликларда озиқ элементларнинг энг кўп мик­
дорда тўпланиши одатда пишиш даврининг бошларига 
тўғри келади. Бу катталикдан «усимликларнинг озиқ 
элементларига булган талаби»ни аникдашда фойдала­
ниш мумкин. Ривожланишнинг сўнгги даврларида ха- 
зонрезгилик ва моддаларнинг илдиздан тупроққа оқиб 
ўтиши ҳисобига ўсимликлар таркибида озиқ модцалари 
микдорининг бир қадар камайиши кузатилади.
Озиқ модцаларининг 
биологик ва хўжалик чиқими 
тушунчалари фаркданади.
Усимликлар том он и дан ҳоси л н и н г би ол оги к м асса­
си н и (д о н , со м о н , анғиз ва илдиз қолдик дари ) шакл­
лантириш учун ўзлаш тириладиган о з и қ м оддалар м ик­
дор и б и о л о г и к ч и қ и м и бораси би лан ю ритилади.
Х ў ж а л и к ч и қ и м и эса фақатгина маҳсулот- 
нинг товар қисми билан (масалан, дон ва сомон, ил­
дизмева ва палак) олиб чиқиб кетиладиган озиқ модда­
лар микдорини кўрсатади. Агар сомон ёки палак 
нотовар 
маҳсулот сифатида пайкалда қолдирилса, улар тарки­
бидаги озиқ моддаларнинг микдори хўжалик чиқимига 
киритилмайди.
Чиқимнинг қолдиқ қисми — ўз ичига пайкал­
да қоладиган анғиз ва илдиз қолдикдари, тўкилган дон 
ва мевалар таркибидаги, шунингдек, илдиздан туп- 
роққа оқиб ўтадиган озиқ элементлар йиғиндисидан 
иборат. Тадқиқотлар бўйича чиқимнинг қолдиқ қисми 
таркибида ҳосилнинг шаклланиши учун озиқ модца- 
ларнинг талайгина микдори бўлиши аникданган.
Айтиб ўтилг^лардан фақат хўжалик чиқими асоси­
да белгиланадиган ўғит меъёри ўсимликларнинг озиқ 
модцаларига бўлган талабини тўла таъминлай олмасли- 
ги кўриниб турибди. Чунки ўсимликларга озиқ модда- 
лар фақат товар маҳсулотнигина эмас, балки илдиз

---

тизими, барг ва пояларни шакллантириш учун ҳам 
зарурдир. Тупрокда қоладиган ўсимлик колдиклари ми- 
нераллашиб, кейинги экиладиган экинлар учун озик 
вазифасини ўтайди. Амалда усимликларнинг озиқ мод­
даларга бўлган талаби I 
т
асосий маҳсулот ва унга мос 
келадиган «ёрдамчи» маҳсулотнинг шаклланиши учун 
сарфланадиган хўжалик чиқими асосида \исобланади 
(58-жадвал).
58
- ж а д в с и
1
.