B. S. Abdullaeva tdpu ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor

 
֍ 
–
 ֍ 
– 
֍ 
 
XALQ OG‘ZAKI IJODI MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NUTQINI 
O‘STIRISH VOSITASI SIFATIDA 
 
Shukurova N.B. 
Toshkent davlat pedagogika universiteti, magistrant 
Ma’lumki, xalq og‘zaki ijodi insoniyatni bir necha asrlik turmush tajribalari asosida yuzaga 
kelgan bo‘lib, mehnat jarayoni bilan chambarchas bog‘langan. Xalq og‘zaki ijodi namunalari bilan 
bolalar maktabgacha tarbiya yoshidan boshlab tanisha boshlaydilar. 
Xalq og‘zaki ijodi juda qadim o‘tmish tarixga ega. Bu ijodning xazinasi bo‘lgan doston, 
ertak, qo‘shiq, lapar, maqol va boshqalarni xalq yaratgan, u og‘izdan og‘izga o‘tib asrlar osha 
yashab kelmoqda. 
Xalq og‘zaki poetik ijodidagi obrazlarning yorqinligi, so‘z ma’nolarining aniqligi, matnning 
ohangdorligi, musiqiyligi bola ruhiga orom, huzur bag‘ishlaydi, uni o‘ziga mahliyo etadi. Yana 
bir narsani alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, kichik va o‘rta yoshdagi bolalar qahramonlik 
dostonlarini zavq-shavq bilan tinglashadi, ertak, qo‘shiq va topishmoqlarga g‘oyat qiziqishadi.
Xalq og‘zaki ijodida yaxshilik yomonlik ustidan, to‘g‘rilik egrilik ustidan g‘alaba qiladi, 
mehnatkash xalqning intilishlari, turli orzu-istaklari haqqoniy va qiziqarli ravishda hikoya qilinadi. 
Xalq og‘zaki ijodini bolalarga o‘rgatish orqali bolalar nutqining rivojlanishiga, fikrlash doirasining 
kengayishiga, ularda vatanga muhabbat, oila qadrini sezish, do‘st birodarlarga har doim yaxshilik 
qilish, oqko‘ngil bo‘lishni ta’minlash, eng asosiysi, sadoqatli bo‘lish kabi sifatlarni shakllantirish 
mumkin. 
Xalq og‘zaki ijodida turlar va janrlar quyidagicha tashkil topgan: 
Epik tur – mif, afsona, rivoyat, ertak, naql, latifa, lof, terma, doston. 
Lirik tur – marosim folklorining deyarli barcha ko‘rinishlari, bolalar folklorining ko‘pgina 
turlari, qo‘shiqning hamma turlari va ashula. 

---

403 
Dramatik tur – og‘zaki drama, qo‘g‘irchoq o‘yin, askiya, xalq teatrlari. 
Maxsus tur – maqol, matal, topishmoq kabilar. 
Xalq og‘zaki ijodining maxsus janri bo‘lgan maqollar xalqning, aqlu-farosati hamda 
turmush tajribasining yakuni, ular donishmandligining mahsulidir. Maqollar insonni axloq-
odobga, bolalaning nafosatini o‘stirishga, ularni hayot va mehnatga muhabbat, vatanparvarlik, 
do‘stlik, insonparvarlik kabi oliyjanob fazilatlar ruhida tarbiyalashga yordam beradi. Ayniqsa, 
bola ta’lim-tarbiyasida maqollarning o‘rni katta. Maqollar ona-Vatanni sevishga, uning har bir 
qarich yeri uchun kurashga (“Yurt qo‘risang o‘zarsan, qo‘rimasang to‘zarsan”); kasb-hunar egasi 
bo‘lishga (“Yigit kishiga yetmish hunar ham oz”); ahil bo‘lib mehnat qilishga (“Ko‘pchilik qo‘lda 
unim ko‘p”); to‘g‘riso‘z va halol kishilar bo‘lib kamol topishga (“Egri ozadi, to‘g‘ri o‘zadi”); 
yaxshi odob va oliyjanob xulqli bo‘lishga (“Odob bozorda sotilmas”, “Yalqovlikning oxiri 
xo‘rlik”) chaqiradi. Masalan: 
Ona yurting omon bo‘lsa, 
 
Rangu ro‘ying somon bo‘lmas.
Mehnatsiz rohat yo‘q. 
Boshingga qilich kelsa ham, rost gapir.
Maqollar pand-nasihatlar, tarbiyaviy suhbatlarda o‘git sifatida ham keladi. Uni “Otalar 
so‘zi” ham deyishadi. Maqolda mazmun aniq, xulosa tugal, ifoda ravon bo‘lib, unda ibratli fikr 
aytiladi. Bu fikr rad etib bo‘lmaydigan hukm shaklida keltiriladi. Masalan, “Ona yurting – oltin 
beshiging”, “Kishi yurtida shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l” kabi maqollarni hech bir 
e’tirozsiz qabul qilamiz. 
Avval ta’kidlaganimizdek, ko‘plab maqollardagi yana bir xususiyat – ularda so‘zlarning 
qofiyadosh bo‘lib kelishidir. Masalan, “Yuz ko‘rki soqol, so‘z ko‘rki maqol”, “Aql – yoshdan, 
odob – boshdan”. Shu hislati bilan maqollar topishmoqlarga o‘xshab ketadi. “Bir parcha patir, 
olamga tatir” (oy) topishmog‘idagi “patir” va “tatir” so‘zlaridek, maqoldagi “yoshdan” va 
“boshdan” so‘zlari bir-biriga qofiyadoshdir. Biroq bu o‘xshashlik tashqi shaklda ko‘rinadi. 
Mazmunan ular o‘zida boshqa-boshqa ma’nolarni bildiradi. Biri ibratli fikrni anglatsa, ikkinchisi, 
kishini jumboqda yashiringan ma’noni topishga undaydi, idrokini sinaydi. 
Agar biz o‘tmishimizga nigoh tashlasak, xalq og‘zaki ijodi bizning azaliy o‘tmishimiz va 
bugungi kunimizni, kelajagimizni birlashtirib, yaqqol namoyon qilayotgan bir oyna misolida 
ko‘rishimiz mumkin. Xalq og‘zaki ijodi qadimda insonlarning atrof-muhitda ro‘y berayotgan 
voqea-hodisalarga nisbatan bildirayotgan fikri deb ta’kidlasak ham noto‘g‘ri bo‘lmaydi. 
Xalq yozma madaniyati yoki xalq og‘zaki ijodi hozirgi kunda har bir insonning nutqini 
o‘sishi va uni yanada kengroq boyitishga juda katta hissa qo‘shadi. 
Biz o‘z farzandlarimizga har doim ertaklar, she’rlar va hikoyalar aytib berayotganimizda, 
ular ongida ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlikka bo‘lgan fikrlari uyg‘onib, kengayib 
boradi va shu orqali ularda o‘tmishimizga, o‘tmishda yashab o‘tgan bobokalonlarimizga hurmat-
ehtirom, ularni ulug‘lash g‘oyalari teranlashib boraveradi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida voyaga yetayotgan yosh avlodni har tomonlama komil 
inson qilib tarbiyalashda maqollardan foydalanish o‘rinli. Tarbiyachi o‘tayotgan har bir 
mashg‘ulotning yakunini ibratli xulosa bilan, ya’ni maqollar bilan tugatishi ijobiy natija beradi. 
Zero, so‘z boyligi, lug‘at zahirasi maqollar bilan boyigan bolajonning fikrlash dunyosi kengayadi, 
dunyoqarashi o‘sadi. Qalbiga faqat ezguliklar, yaxshiliklar joylanadi. Bugungi kunda ana shunday 
yosh avlodga ehtiyojimiz bor!