B. S. Abdullaeva tdpu ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor

 
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida musiqiy faoliyat bola shaxsining 
nafaqat kayfiyatiga, estetik rivojiga balki umumiy organizmiga ham ta’sir o‘tkazadi. Bola musiqa 
tinglaganda, kuylaganda, raqs davomida butun organizm faoliyat olib boradi (nafas yo‘llari, 
mushaklar, qon aylanishi, asab tizimi va boshqa a’zolar), bolaning ruhiy rivojiga ta’sir ko‘rsatadi. 
Qo‘shiq kuylashda bolalarda ovoz apparati, tovush paylari va talaffuzi rivojlanadi. Bola to‘g‘ri 
o‘tirib kuylaganida tanasi, ko‘krak qafasi va nafas organlari yaxshi ishlaydi. Pedagog bolalarda 
musiqiy tasavvurni vujudga keltirish uchun obrazli va she’riy so‘z orqali ashula, o‘yin, eshitish 
uchun pesa syujetini yoritadi, bolada paydo bo‘ladigan hayolni qo‘zg‘aydi, obrazlarni jonlantiradi, 
uni syujet asosida fikrlashga jalb qiladi. Shunday yo‘nalishdan keyin musiqani idrok etish bolada 
emotsional tushunarli bo‘ladi. So‘z orqali natijani ifodalash va asarga baho berish tarbiyachining 
mohir rahbarligi ostida asta-sekin badiiy-musiqaviy didni paydo qiladi. 
Adabiyotlar: 
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi “O‘zbekiston Respublikasi 
maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 
PQ-4312-son qarori // O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. – T., 2019. -B.39.
 
2.
Music. Arts education teacher guidelines. Dublin 2000.
 
3.
Music for a world class education / Music education strategy 2019 to 2029. South 
Australia 2019. 
4.
Soipova D. Musiqa o‘qitish nazariyasi va metodikasi. – T., 2019. -B.192.
 
֍ 
–
 ֍ 
– 
֍ 
 
MUSIQA MADANIYAT FANINI O‘QITISHDA FAOLIYAT TURLARIDAN 
FOYDALANISH METODIKASI 
 
Ro‘zmatov Z. 
Toshkent davlat pedagogika universiteti, magistrant
Musiqa madaniyati fani umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarining musiqani ixtiyoriy 
sevib o‘rganishlarida uni badiiy idrok etish, yakka va jamoa bo‘lib kuylash, raqsga tushish va 
ijodkorlik ko‘nikmalarini shakllantirish har bir bo‘lajak muciqa o‘qituvchisi oldida turgan ulkan 
vazifalardan biridir. O‘quvchilarda musiqiy iqtidorini rivojlantirish, musiqa san’atiga mehr va 
ishtiyoqni oshirish, musiqa san’atiga qiziquvchi iqtidorli yoshlarni kashf etish, ularni kasbiy va 
layoqatlilik darajasini yanada oshirish uchun albatta zaruriy shart-sharoitlar yaratib berish talab 
etiladi. Qolaversa, ularning badiiy ehtiyojlarini milliy musiqaga suyanilgan holda qondirish 
masalalari musiqa ta’limi va tarbiyasining asosiy vazifalari etib belgilanganligi Davlat ta’lim 
standartlari va malaka talablarida o‘z aksini topgan. Musiqa madaniyati fani o‘quvchilari dars 
mavshug‘lotlariga tayyorgarlik ko‘rish darajasi yuqorida tilga olgan me’yoriy hujjatlarda o‘z 
aksini topgan. Musiqa madaniyati o‘quv fanining mazmuniga bo‘lgan talablar nazariy va amaliy 
faoliyatlar majmuasidan tashkil etib, ular quyidagi mavzularda o‘z aksini topgan. Musiqa savodi, 
xonandalik, cholg‘u ijrochiligi, musiq va tinglash faoliyati, musiqa ijrochiligi, xonandalik, xor, 

---

266 
ansambl, orkestr, bastakorlar va kompozitorlar ijodini, o‘zbek xalq cholg‘u asboblarini bilish, 
mashhur o‘zbek xalq sozanda va xonandalar ijodiy faoliyati, musiqiy atama va iboralari, musiqa 
janrlari, musiqada zamonaviylik va zamonaviy musiqa, milliy estrada musiqasi va uning ijrochilari 
kabi mavzular asosida milliy musiqa madaniyatimizni o‘zlashtirishni nazarda tutadi. Bu mavzular 
dars jarayonida quyidagi o‘quv faoliyatlarida nazariy va amaliy mashg‘ulotlar vositasida 
bajariladi: 
Musiqa tinglash. 
Jamoa bo‘lib kuylash. 
Musiqa savodi. 
Musiqa ijodkorligi. 
Musiqa tinglash ta’lim mazmunining asosini tashkil etadi. Ularni kuylash, tinglash 
faoliyatlari vositasida o‘rganish bilan bir qatorda cholg‘uchilik, musiqali harakatlar, ijodkorlik 
faoliyatlari bilan har tomonlama o‘rganish va o‘zlashtirish, musiqiy tavsiflarni ifodalash 
imkoniyati yaratiladi. O‘zbek xalq musiqasi, o‘zbek bastakorlari va kompozitorlarining musiqiy 
asarlaridan namunalar tinglanadi.
Jamoa bo‘lib kuylash faoliyati o‘quvchilarning musiqiy qobiliyati hamda ijrochilik 
malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Sinfda jamoa bo‘lib kuylash jarayonida o‘quvchi o‘z 
ovoz ijrosini boshqarishni va ustozlari ijrosini eshitib, kuzatishni hamda ular bilan bahamjihat 
jo‘rnavozlik qilishga intiladi. O‘zbek xalq qo‘shiqlari, o‘zbek bastakorlari va kompozitorlari 
qo‘shiqlari, jahon va qardosh xalqlar kompozitorlari qo‘shiqlari, mahalliy musiqa uslublariga oid 
folklor qo‘shiqlaridan namunalar kuylaydilar. 
Musiqa savodi barcha bilimlarni nazariy birlashtiruvchi faoliyat sifatida muhimdir. Darsdan 
qaysi faoliyat mashg‘uloti (tinglash, ijro etish, musiqiy harakatlar) bo‘lmasin, berilgan mavzudagi 
asar o‘rganiladi va uning xususiyatlari (janri, shakli, tuzilishi, ijrochiligi) haqida yangi 
tushunchalar hosil bo‘ladi. Shu bois, musiqa savodi faqatgina nota yozuvlarini o‘rganishdan iborat 
bo‘lmay, balki o‘quvchilarning musiqiy bilim saviyasini tarkib toptiruvchi umumiy bilim, 
tushunchalar majmuasini (ijrochiligi, xalq va bastakorlik musiqasi, ularning farqlari, milliy 
musiqaning mahalliy uslublari, mumtoz musiqa, nota savodi) tashkil etadi. Musiqa savodida 
musiqiy atamalar, an’analar, templar (sur’at), intervallar, alteratsiya belgilari, dinamik belgilar, 
musiqaning ifoda tili, oddiy musiqa shakllari va janrlari, major va minor ladlari haqida tushuncha 
beriladi. Musiqa tinglash, yakkanavozlik va jo‘rnavozlikni ajrata bilish, ansambl va orkestr ijrosini 
farqlay bilish, sozlar va sozlar tembrini ajrata olish, musiqiy did va idrokni rivojlantirish. O‘zbek, 
qardosh va jahon xalqlari bastakorlari asarlaridan namunalar tinglash ta’lim mazmunini tashkil 
etadi.
Musiqa ijodkorligi qo‘shiq ijrochiligi, sozlar ijrochiligi, raqs ijrochiligi, yakka va jamoa 
bo‘lib ijro etish, xalq va kasbiy musiqa, bolalar kuy va qo‘shiqlari, ommaviy xalq kuy qo‘shiqlari, 
maqom, dostonlar, zamonaviy musiqa ijodi, xalq sozanda va xonandalari ijodini bilish. 
Musiqaning ifodaviy tili: kuy, ritm-usul, sur’at, o‘lchov, registr, dinamik belgilar bilan tanishish. 
Major va minor ladlarini farqlay bilish. Oddiy musiqa shakllari: bir qismli, ikki qismli va uch 
qismli musiqa shakllari. Kupletli, rondo, sonata, syuitalar haqida tushunchaga ega bo‘lish. Musiqiy 
janrlar: ashula, raqs, vals, marsh kabi janrlarini farqlay olish. Asosiy musiqiy faoliyat turlari: 
bastakor, kompozitor, ijrochi sozandalar ijodi bilan tanishish. Ijrochilar: ansambl, orkestr, xalq va 
professional sozandalar ijrochiligi haqida tushunchaga ega bo‘lish. Xor ijrochiligi: bolalar, ayollar, 
erkaklar bilan tanishish. Partiya ovozlari: soprano, alt, tenor, bas ovozlarini farqlay olish. Musiqa 
san’atining boshqa san’at turlari bilan bog‘liqligi adabiyot, kino, teatr kabi san’atlar bilan 
bog‘liqligi. Atoqli o‘zbek bastakorlari va kompozitorlari, qardosh xalqlar kompozitorlari, atoqli 
o‘zbek xalq sozanda va xonandalari, mashhur ansambllari, orkestrlari va xor jamoalari haqida 
tushunchaga ega bo‘lishda ushbu san’at turlarini bilishning ahamiyati katta. Umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarida o‘tiladigan barcha fanlar qatorida o‘quvchilar musiqa madaniyati fanidan ma’lum 
darajada bilim, ko‘nikma va tajribalarga ega bo‘lishi lozim.

---

267 
Mazkur talablarni 1-7 sinflarda tashkil etishda nimalarga e’tibor qaratish lozimligi masalasi 
yuzasidan shaxsan o‘zim tomonimdan olib borilgan o‘rganishlar natijasida quyidagi fikr 
mulohazalarni bayon etishni jazm qildim. Xususan, Musiqa madaniyati darslarida o‘quvchilar 
ushbu bilimlarni o‘zlashtirishlari lozim deb hisoblayman. Ya’ni,

shoir va yozuvchi, bastakor va komozitorlarni bir-biridan farqi haqida tushunchaga ega 
bo‘lish;

musiqaning badiiy tavsifi (quvnoq, sho‘x, g‘amgin va v.b.)ni bilish;

musiqaning tasviriy tavsifi (tabiat, o‘yin, ertak, hazil, o‘yinchoqlar obrazlari, kundalik 
hayot) haqida tushunchaga ega bo‘lish;

nota yozuvi, skripka kaliti, yetti tovush haqida umumiy tasavvurga ega bo‘lish; musiqiy 
ifoda tavsifiga qarab ijro tiplari sust, sekin, o‘rta va tez sur’atlarda ijro etilishini bilish;

kuyga tavsif berish (sekin, tez, sakramali) va unda nima ifodalanganligini bilish;

xalq cholg‘u asboblaridan doira, rubob, nog‘ora, karnay bilan tanishish;

tovushlarni baland va pastligi, yuqorilashib va pastlashib borishi, uzun va qisqaligi haqida 
tushunchaga ega bo‘ldi. 
Mazkur bilimlar asosida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilari asarning nomi, 
ijodkorlari va badiiy mazmuni haqida umumiy tasavvurga ega bo‘lish; musiqaning ifoda tili-kuy, 
registr va dinamik tuslari haqida tushunchaga ega bo‘lish, nota yozilishida yetti asosiy bosqichning 
joylashuvini bilish; cholg‘u asboblari, g‘ijjak, qashqar rubobi, nog‘ora bilan tanishish; 
yakkanavoz, yakkaxon, cholg‘uchilar va xonandalar ansambli haqida tushunchaga ega bo‘lish; 
kuyning tuzilishi, uning ifoda vositalari haqidagi tushunchalarni bilishlari lozim.

Musiqa madaniyati fanidan o‘quvchilar quyidagi bilimlarga ega bo‘lishlari kerak. Jumladan, 
xalq musiqa ijodi haqida tushunchaga ega bo‘lish; o‘zbek xalq musiqasining ommaviy janrlari: 
qo‘shiq, alla, lapar, yalla, terma, bolalar qo‘shiqlari, ommaviy kuylar haqida tushunchaga ega 
bo‘lish; o‘zbek musiqasida bastakorlik uslubi hamda kompozitorlik ijodi haqida umumiy 
tushunchaga ega bo‘lish; rus, dunyo xalqlari musiqasi va O‘zbekistonda yashovchi xalqlarining 
musiqasi haqida umumiy tushunchaga ega bo‘lishlari ushbu ta’kidlab o‘tilgan sinflarda 
o‘quvchilarniig musiqiy qobiliyatini shakllantirishda katta ahamiyat kasb etadi.