2
Mazkur “Ontolingvistika” nomli uslubiy qo’llanma boshlang’ich ta’lim,
pedagogika
psixologiya, maktabgacha ta’lim, difektologiya yo’nalishi talabalari
uchun, magistrantlar, ilmiy xodimlar, izlanuvchilar, tadqiqotchilar va o’qituvchilar
uchun tayyorlangan bo’lib, bolalar nutqiga qo’yilgan talablar va ularni
rivojlantirish bo’yicha pedagogik texnologiyalarning ahamiyati haqida so’z boradi.
Mas’ul muharrir:
p.f.n.dotsent. N.Uluxo’jayev
Taqrizchilar:
M.Hamidova
Filologiya fanlari nomzodi, dotsent
K.Abdullayev
Pedagogika fanlari nomzodi, dotsent
Uslubiy qo’llanma Namangan davlat universiteti Uslubiy kengashining 2020-
yil ___ ___________dagi ______ sonli yi’ilishida muhokama qilinib nashrga
tavsiya etilan.
B.Qo’chqarov
Ontolingvistika (uslubiy qo’llanma) – Namangan, 2020. – 71 b
3
SO’ZBOSHI
Jamiyat taraqqiyotida tilning ahamiyati juda katta.
butun dunyo xalqlarining
xoh iqtisodiy, xoh siyosiy, xoh madaniy taraqqiyotini tilsiz tasavvur etib
bo’lmaydi. o’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi o’zbek xalqi uchun katta
ma’naviy-huquqiy muvaffaqiyat bo’ldi. Qariyb bir yarim asrlik qaramlikdan so’ng
mamlakatimizda o’zbek tili davlat tili deb e’lon qilindi. Ona tilimiz o’zining
qonuniy maqomi va himoyasiga ega bo’ldi. ”O’zbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilanib,
mustahkamlab qo’yildi. Shu tariqa o’zbek tili mustaqil davlatimizning bayrog’I,
gerbi, madhiyasi, Konstitutsiyasi qatorida turadigan qonun yo’li bilan himoya
qilinadigan muqaddas timsollardan biriga aylandi”.
Bu esa tilimizning asl qonunlarini nazariy jihatdan tadqiq etishga keng yo’l
ochdi. O’zbek tilshunosligida nazariy tadqiqotlar bilan bir qatorda, tilimizning turli
imkoniyatlarini o’rganish ishiga ham katta e’tibor qaratilmoqda.
Mana shunday
ham nazariy ham amaliy muammolardan biri-yosh avlodga bo’lgan e’tiborda
ko’rinadi. Jumladan garchi keng miqyosda tadqiq etilgan lingvistika bugunga kelib
ontolingvistika masalasi bilan uyg’unlikda o’rganilishni talab etadi.
Ontolingvistika jahon va rus tadqiqotchilari tomonidan keyingi yillarda
tilshunoslikning yo’nalishi sifatida emas, balki mustaqil ilmiy fan sifatida
shakllandi va rivoj topmoqda. Shu bilan birga, bu sohaning ko’pgina muammolari
hali o’zining asosli va chuqur tadqiqini topgani yo’q.
Mana shu nuqtai nazardan
qaraganda ontolingvistika sohasida hali atroflicha ilmiy izlanishlar olib borilishi
zarur. Shuningdek, ontolingvistika bevosita fan sifatida tarixiy ildizlarni aniqlash,
tadqiq qilish va ilmiy umumlashma xulosalarga kelish ushbu
loyiha mavzusining
ham nazariy, ham amaliy jihatdan dolzarbligini belgilab beradi.
Jahon tilshunosligida ontolingvistika I. A. Boduen de Kurtene, L. S.
Vigotskiy, N. A. Ribnikov, A. R. Luriya, K. I. Chukovskiy, A. N. Leontev, N.
X. Shvachkin, A. N. Gvozdev, N. I. Jinkin, A. A. Leontev, N. Xomskiy, D.
Slobin, A. M. Shaxnarovich, S. N. Seytlin, A. I. Gertsena, o’zbek
4
tilshunosligida bu masala XX asrning 80-90- yillaridan boshlab alohida yo’nalish
sifatida o’rganilib kelinmoqda.
jumladan, O. Umarxo’jayeva, M. Ismoilov, N.
saidrahimo va hamda M. Qurbonova kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan.
Ontolingvistikaning asosiy maqsadi –jahonning turli mamalakatlarida ushbu
fan bo’yicha olib borilayotgan tadqiqotlar haqida atroflicha ma’lumot berish, ana
shu tadqiqotlar natijalarini umumlashtirish, tilshunoslik bilan lingvistika,
ontolingvistika va genolingvistikaning birgalikda o’rganadigan muammolari, bu
bo’yicha vujudga kelgan yo’nalishlar, bola nutqiga
aloqador jihatlari bilan
tanishtirishdan iborat. Ontolingvistikaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
-ontolingvistikaning paydo bo’lishi bilan tanishtirish;
-ontolingvistikaning tilshunoslik bilan aloqasini o’rganish;
-ontolingvistikaning turli metodlarda o’rganish yo’llarini ishlab chiqishni
o’rganish;
-ontolingvistikaning turli toifadagi bolalardagi ko’rinishlarini o’rganish;
-Yevropa va Rossiyadagi ontolingvistik tadqiqotlardan xabardor qilish;
-ontolingvistikadagi yo’nalishlar bilan tanishtirish;
-aqli zaif bolalarda ontolingvistikani kuzatilish haqida tushuncha berish ;
-aqli zaif bolarda ontolingvistikaning vazifalarini o’rganishdan iborat.
Ontolingvistikaning o’rganish obyektini bir qancha turga ajratish mumkin: 1.
Nutqning vujudga kelish mexanizmini o’rganish . 2. Bolalar nutqining
shakllanish jarayonini o’rganish . 3. Turli toifadagi aqli zaif bolalarda nutqni
shakllanish omillarini o’rganish. 4. Maktab ta’limida bolalar nutqini o’stirish
ishlarini o’rganish.
Uslubiy qo’llanma ontolingvistikani fan sifatida alohida o’rganishda
ko’rinadi. Uslubiy qo’llanmada ilmiy manbalardan
kelib chiqqan holda qiyosiy-
tarixiy va tavsifiy usullaridan foydalanildi.
