B. Q. Xaydarov

Bilimlerdi bayıtamız
Azada apa nandı teńdey tórt bólekke bóldi. Bul 
teńdey bólekler 
úlesler
dep ataladı. Nannıń bir úlesin 
aqlıǵı Hadishaǵa berdi (5-súwret). Bul jaǵdayda 
Hadishaǵa nannıń “tórt úlesinen birewi” yaki “tórtten 
bir úlesi” tiydi, dep aytamız.
5

---

19
úles yaki 
yarım sherek
1.
Dápterińizge 
O
noqattı belgileń. 
O
nı oray etip cirkul járdeminde sheńber 
sızıń. Sızǵısh penen dóńgelektiń radiusın ólsheń. Bul dóńgelektiń diametri 
nege teń?
2.
Radiusı: a) 6 cm; b) 4 cm 5 mm bolǵan dóńgelek sızıń. Bul sheńberdıń diametri 
nege teń?
Shınıǵıw isleymiz
Izertleymiz
3.
Orayı 
O
noqatta, radiusı 8 cm bolǵan dóńgelek berilgen. Onıń shegarasında 
A
noqat, ishki bóleginde 
B
noqat hám sırtqı bóleginde 
C
noqat belgilengen. 
Dóńgelektiń orayınan 
A
noqatqa shekem bolǵan aralıq 
OA
kesindi uzınlıǵı 
haqqında ne ayta alasız? 
OB
hám 
OC
kesindilerdiń uzınlıqları haqqında she?
4.
Arasındaǵı aralıq 10 cm bolǵan 
A
hám 
B
noqat berilgen. 
A
hám 
B
noqatlardı 
oray etip, radiusı: a) 3 cm; b) 5 cm; d) 7 cm bolǵan sheńberler sızılǵan. Bul 
sheńberler óz-ara kesilisedi me?
5.
Dápter betinde orayı 
O
noqatta bolǵan sheńber sızıń hám onıń diametrin 
ótkiziń. Diametr boylap betti búkleń. Búklew sızıǵı sheńberdi qanday bóleklerge 
ajıratadı? Bunı qanday anıqladıńız? Sheńberdi teńdey tórt bólekke bóliw ushın 
onı jáne qaysı diametr boylap yaki qanday usılda búklew kerek? Bul jumıstı 
ámelde orınlań.
6.
Dápter betine sızılǵan kvadrattı qanday etip a) teń ekige; b) teń tórtke bóliw 
múmkin? 
Eger nan eki, úsh yaki bes teńdey bóleklerge bólinse,sàykes túrde, “ekiden 
bir”, “úshten bir” hám “besten bir” dep atalıwshı úlesler payda boladı. (6-súwret).
úshten bir úles
besten 
bir úles
7
6
Ekiden bir úles bolsa –
“yarIm”, 
tórtten bir úles – 
“sherek”
,
 
segizden bir úles 
bolsa– 
“yarım sherek”
, dep te ataladı (7-súwret).
b)
d)
a)
ekiden 
bir úles
tórtten bir úles 
yaki sherek
ekiden bir
úles yaki yarım
1
8
__

---

20
9-súwrette altı úlesten besewi boyalǵan. Bul bes úles 
birgelikte – dóńgelektiń altıdan bes bólegi dep ataladı.
Dóńgelektiń altıdan bes bólegi – 
5
6
__
kóriniste 
ańlatıladı hám “altıdan bes” dep oqıladı.
a
b
__
kórinisindegi jazıwǵa 
ápiwayı bólshek
dep 
ataladı. 
 a
sanı 
bólshektiń alımı
,
b
sanı bolsa 
bólshektiń 
bólimi
 
dep ataladı. Bólshektiń bólimi hám alımı bólshek 
sızıǵı menen ajıratıp qoyıladı. 
a
ápiwayı bólshek
bólimi
b
_
9
alımı
1
6
__
1
6
__
1
6
__
1
6
__
1
6
__
1-mısal.
Uzınlıǵı 240 m bolǵan sım 6 ǵa teń bólinip, onıń 5 úlesi — yaǵnıy 56
_
bólegi alındı(11-súwret). Neshe metr sım alınǵan?
O
D
C
B
A
E
F