B. Q. Xaydarov

Bilimlarni boyitamiz
Ozoda xola nonni teng to‘rt bo‘lakka bo‘ldi. Bu 
teng bo‘laklar 
ulushlar
deb ataladi. Nonning bir 
ulushini nabirasi Hadichaga berdi (5-rasm). Bu holda 
Hadichaga nonning “to‘rtta ulushidan bittasi” yoki 
“to‘rtdan bir ulushi” tegdi, deb aytamiz.
5
http://eduportal.uz

---

19
1.
Daftaringizga 
O
nuqtani belgilang. Uni markaz qilib sirkul yordamida aylana 
chizing. Chizg‘ich bilan aylananing radiusini o‘lchang. Bu aylananing diametri 
nimaga teng?
2.
Radiusi: a) 6 cm; b) 4 cm 5 mm bo‘lgan aylana chizing. Bu aylananing diametri 
nimaga teng bo‘ladi?
Mashq qilamiz
Tadqiq qilamiz
3.
Markazi 
O
nuqtada, radiusi 8 cm bo‘lgan doira berilgan. Uning chegarasida 
A
nuqta, ichki qismida 
B
nuqta va tashqi qismida 
C
nuqta belgilangan. Doiraning 
markazidan 
A
nuqtagacha bo‘lgan masofa 
OA
kesma uzunligi haqida nima 
deyish mumkin? 
OB
va 
OC
kesmalarni uzunliklari haqida-chi?
4.
Oralaridagi masofa 10 cm bo‘lgan 
A
va 
B
nuqta berilgan. 
A
va
 
B
nuqtalarni 
markaz qilib, radiusi: a) 3 cm; b) 5 cm; d) 7 cm bo‘lgan aylanalar chizilgan. 
Bu aylanalar o‘zaro kesishadimi?
5.
Daftar varag‘ida markazi 
O
nuqtada bo‘lgan doira chizing va uning diametrini 
o‘tkazing. Diametr bo‘ylab varaqni buklang. Bukish chizig‘i doirani qanday 
qismlarga ajratdi? Buni qanday aniqladingiz? Doirani teng to‘rtta bo‘lakka 
bo‘lish uchun uni yana qaysi diametr bo‘ylab yoki qanday usulda buklash 
kerak? Bu ishni amalda bajaring. 
6.
Daftar varag‘iga chizilgan kvadratni qanday qilib a) teng ikkiga; b) teng to‘rtga 
bo‘lish mumkin? 
Agar non ikkita, uchta yoki beshta teng bo‘laklarga bo‘linsa, mos ravishda, 
“ikkidan bir”, “uchdan bir” va “beshdan bir” deb ataluvchi ulushlar hosil bo‘ladi.
(6-rasm). 
7
6
Ikkidan bir ulush esa –
“yarim” 
to‘rtdan bir ulush – 
“chorak”
,
 
sakkizdan bir 
ulush esa – 
“nimchorak”
,
deb ham ataladi (7-rasm).
b)
d)
a)
ikkidan bir
ulush
sakkizdan bir ulush 
yoki nimchorakta
to‘rtdan bir ulush 
yoki chorakta
ikkidan bir ulush 
yoki yarimta
uchdan bir
ulush
beshdan bir
ulush
http://eduportal.uz

---

20
9-rasmda oltita ulushdan beshtasi bo‘yalgan. Bu 
beshta ulush birgalikda – doiraning oltidan besh qismi 
deb ataladi.
Doiraning oltidan besh qismi – 
5
6
__
ko‘rinishda 
ifodalanadi va “oltidan besh” deb o‘qiladi.
a
b
__
ko‘rinishidagi yozuvga 
oddiy kasr
deb ataladi. 
 a
soni 
kasrning surati
,
b
soni esa 
kasrning maxraji
 
deb ataladi. Kasrning maxraji va surati kasr chizig‘i bilan 
ajratib qo‘yiladi. 
a
Oddiy kasr
maxraji
b
_
9
surati
1
6
__
1
6
__
1
6
__
1
6
__
1
6
__
1-misol.
Uzunligi 240 m bo‘lgan sim 6 ga teng bo‘linib, uning 5 ta ulushi — ya’ni
5
6
_
qismi olindi (11-rasm). Necha metr sim olingan?
O
D
C
B
A
E
F