B. Q. Haydarov

1151.
Daftar kataklaridan foydalanib to‘g‘ri burchak chizing va uni belgilang.
1152.
Uchburchakli chizg‘ich yordamida: a) tomonlari 4 sm va 6 sm bo‘lgan 
to‘g‘ri to‘rtburchak; b) tomoni 5 sm ga teng kvadrat chizing. Uni belgilang 
va hosil bo‘lgan to‘g‘ri burchaklarni yozing.
1153.
To‘g‘ri burchak bissektrisasi uni necha gradusli burchaklarga bo‘ladi?

---

218
Har qanday kattalikni o‘lchash 
uchun o‘lchov birligini tanlash lozim 
bo‘ladi. Burchaklarni o‘lchash uchun 
ham oldin o‘lchov birligini tanlaymiz.
Yoyiq burchakni uning uchidan 
chiquvchi nurlar bilan 180 ta teng 
burchaklarga bo‘la miz (1- rasm). 
Bu burchaklarning ixtiyoriy bittasini 
birlik burchak sifatida olamiz. Uning 
burchak qiymatini «1 gradus» deb 
olamiz va «1
0
» tarzida belgilaymiz. 
Burchakning gradus o‘lchovi uning 
ichki sohasida birlik burchakning 
nechtasi joylashishini bildiradi. 
Yoyiq burchakning gradus 
o‘lchovi 180
0
ga teng, chunki uning 
ichki sohasida 180 ta birlik burchak 
joylashgan. (2- rasm).
Unda to‘g‘ri burchak 90
0
ga teng 
bo‘ladi. Chunki u yoyiq burchaklarning 
yarmiga teng. 
Burchaklar transportir deb nom-
lan gan asbob bilan o‘lchanadi. Trans-
por tirning asosi chizg‘ichdan, yu-
qo 
ri qismi shkalali yarim doira 
shak lidagi 
tas madan 
iborat 
(3- rasm). Yarim doira markazi 
BURCHAKLARNI O‘LCHASH. TRANSPORTIR 
49- §
1- rasm
O
2- rasm
180
0
A
O
B
trans por tir asosidagi kichkina chiziqcha bilan belgilangan bo‘ladi. Uni 
transportirning markazi deb ataymiz. Transportirning shkalasi chiziq-
chalar bilan 180 ta teng yoychalarga bo‘lingan. Har bir yoycha 
1
0
li burchakni aniqlaydi. 3- rasmda transportir yordamida 
AOB
burchakni o‘l-
chash ko‘rsatilgan.
Burchakni o‘lchash uchun transpor tirning asosidagi chizg‘ich 
burchak tomon laridan birining ustiga, burchak uchi transportir 
markazi bilan ustma-ust tu sha digan qilib qo‘yiladi. Shunda, bur-
chak ning ikkinchi tomoni transportirning qaysi shkala ko‘rsatkichidan 
o‘tsa, 
bur chak ning 
gradus 
o‘lchovi 
shunga 
teng 
bo‘ladi. 
AOB
= 60
0
.
Teng burchaklarning gradus o‘l chovlari ham teng bo‘ladi. Ikki burchakdan 
kattasining gradus o‘lchovi katta, kichi gining gradus o‘lchovi esa kichik bo‘ladi. 
3- rasm
A
B
O

---

219
Agar burchakning gradus o‘lchovi 
90
0
dan kichik bo‘lsa, bunday 
burchak 
o‘tkir burchak
deb ataladi. 
Gradus o‘lchovi 90
0
dan katta va 
180
0
 kichik
bo‘lgan burchakka 
o‘tmas 
burchak
deyiladi. 4.a- rasmda o‘tkir, 
4.b- rasmda esa o‘tmas burchak 
tasvirlangan.
Transportir yordamida berilgan 
gradus o‘lchoviga ega bo‘lgan 
burchaklarni ham yasash mumkin.
Misol.
Bir tomoni 
OA
nurdan iborat 
bo‘lgan 70
0
li burchak yasang.
Yechish.
Yasash quyidagicha 
amalga oshiriladi:
1. Transportir asosidagi chizg‘ichni 
berilgan 
OA
nurga transportir mar kazi 
O
nuqta bilan ustma-ust tushadigan 
qilib qo‘yamiz (5.a- rasm).
2. Transportir shkalasidagi 70
0
ga 
mos chiziqcha to‘g‘risida 
B
nuqtani 
belgilaymiz. 
3.
OB
nurni o‘tkazamiz (5.b- rasm). 
Hosil bo‘lgan 
AOB
burchak 70
0
li 
bo‘ ladi. 
Burchak gradus o‘lchovining yana 
boshqa 
minut
va 
sekund
deb ataluvchi 
o‘lchov birliklari ham bor. 1 gradus 60 
minutdan, 1 minut esa 60 sekunddan 
iborat. Bu 1
0
 
= 60', 1' = 60" tarzida 
bel gilanadi.
1. Burchak o‘lchov birligi sifatida nima olinadi?
2. Burchak gradus o‘lchovini topish deganda nimani tushunasiz?
3. Yoyiq va to‘g‘ri burchakning gradus o‘lchovi nimaga teng?
4. O‘tkir va o‘tmas burchaklarga ta’rif bering.
5. Transportir yordamida burchaklar qanday o‘lchanishi va yasalishini 
tushuntirib bering.
6. Yana qanday burchak o‘lchov birliklarini bilasiz?
A
B
a)
b)
4- rasm