B. Q. Haydarov

461.
Kvadratning: a) tomoni 
a
= 134 dm bo‘lsa, uning perimetrini; b) perimetri 
288 m bo‘lsa, uning tomonini toping.
462.
Piyoda 70 m/min tezlik bilan 25 minutda qancha yo‘l bosadi?
463.
Tez yugurish musobaqasida sportchi 10 km masofani 5 m/s tezlik bilan 
bosib o‘tdi. Sportchi qancha vaqt yugurgan?
464.
To‘g‘ri to‘rtburchakning bir tomoni 24 sm, ikkiinchi tomoni birinchisidan 
3 marta uzun. To‘g‘ri to‘rtburchak perimetrini toping. 
Uyda bajariladigan mashqlar

---

95
YUZ. TO‘G‘RI TO‘RTBURCHAK VA KVADRAT YUZI FORMULALARI
21- §.
Quyidagi rasmda tasvirlangan devorlar nechta kvadratcha shaklidagi 
plitkalar bilan qoplangan?
a)
b)
 
21.1. Yuz haqida tushuncha
Ko‘pgina amaliy masalalarda biror yer maydoni, devor, pol yuzini o‘lchashga 
to‘g‘ri keladi. Bunday hollarda oldin yuz o‘lchov birligini tanlash lozim bo‘ladi. 
Yuz o‘lchov birligi sifatida tomoni uzunlik birligiga teng bo‘lgan kvadrat 
olinadi. Masalan, agar tomoni 1 m ga teng kvadrat olinsa, yuz o‘lchov birligi 1 m
2
(1 kvadrat metr) bo‘ladi. Agar tomoni 1 sm ga teng bo‘lgan kvadrat tanlansa, yuz 
o‘lchov birligi 1 sm
2
(1 kvadrat santimetr) bo‘ladi.
Masalan, 1- rasmda tasvirlangan birinchi shakl – yuzi 1 sm
2
ga teng bo‘lgan 
6 ta, ikkinchi shakl esa – 8 ta kvadratlardan iborat. 
Demak, ularning yuzi mos ravishda 6 sm
2
va 8 sm
2 
ga teng bo‘ladi.
 
21.2. To‘g‘ri to‘rtburchak yuzi
Bo‘yi 3 sm, eni 6 sm bo‘lgan to‘g‘ri to‘rt-
burchakni qaraylik. 
Bu to‘g‘ri to‘rtburchak 6 · 3 = 18 ta birlik 
kvadratlardan tashkil topgan (2- rasm). Demak, 
uning yuzi 18 sm
2
ga teng.
Agar to‘g‘ri to‘rtburchak yuzini – 
S
, bo‘yini – 
a
, 
enini esa – 
b 
harflari bilan belgilasak, 
S = ab
ko‘rinishidagi to‘g‘ri to‘rtburchak yuzini hisoblash formulasiga ega bo‘lamiz. 
Biror shaklning yuzini hisoblash deganda, uni nechta birlik kvadrat bilan 
qoplash mumkinligini topish tushuniladi.
1- rasm
2- rasm
a)
b)
S = ab
a
b

---

96
To‘g‘ri to‘rtburchak yuzini topish uchun uning bo‘yini eniga ko‘paytirish kerak.
Ma’lumki, kvadrat tomonlari teng bo‘lgan to‘g‘ri 
to‘rtbur chakdir. 3- rasmda tasvirlangan kvadratning to-
moni 5 sm ga teng. U 5 · 5 = 25 ta birlik kvadratdan 
iborat.
Demak, uning yuzi 25 sm
2
ga teng. 
Kvadrat tomonlarini 
a
deb belgilasak, kvadratning 
yuzi
S = a
2
formula bilan ifodalanadi.
3- rasm
4- rasm
5- rasm
A
A
M
D
D
C
C
N
B
B
Birining ustiga ikkinchisi qo‘yilganda ustma-ust tushadigan shakllar 
teng 
shakllar
deb ataladi.
Teng shakllarning yuzi ham teng bo‘ladi.
4- rasmda yuzi 20 sm
2
ga teng bo‘lgan 
ABCD
to‘g‘ri to‘rtburchak tasvirlangan. 
Uni 
MN
kesma ikkita: 
ABNM
va 
MNCD
to‘g‘ri to‘rtburchakka ajratadi. Birinchi 
to‘g‘ri to‘rtburchak yuzi 8 sm
2
ga, ikkinchisiniki esa 12 sm
2
ga teng. 
Shu bilan birga 20 = 8 + 12.
Demak, quyidagi xossaga egamiz:
Shaklning yuzi uni tashkil qilgan qismlari yuzi yig‘indisiga teng.
5- rasmda 
AC
kesma 
ABCD
to‘g‘ri to‘rtburchakni ikkita teng uchburchakka 
ajratadi. 
Demak, bu uchburchaklar yuzi to‘g‘ri to‘rtburchak yuzining yarmiga teng.