B. Q. Haydarov

Savollarga javob bering!
O
A
B
a)
5- rasm
O
A
B
b)
70
0

---

220
Sinfda bajariladigan mashqlar
1154.
Qulochingizni yoyib qo‘llaringiz bilan: a) 90
0
li; b) 180
0
li burchaklarni 
ko‘rsating.
1155.
Tik turgan joyingizda: a) 90
0
; b) 180
0
ga buriling;
1156.
Soatning minut mili: a) 15 minut; b) yarim soat; d) 1 soatda necha gradusga 
buriladi?
1157.
Gradus o‘lchovi berilgan quyidagi burchaklardan qaysi biri o‘tkir burchak? 
Qaysi biri o‘tmas burchak? 22
0
, 165
0
, 23
0
, 90
0
, 178
0
, 154
0
, 101
0
, 99
0
.
1158.
Ikkita o‘tkir va ikkita o‘tmas burchak chizing. Ularni belgilang. Transportir 
yordamida o‘lchang va o‘lchov natijalarini yozing.
1159.
Transportir yordamida: a) 53
0
; b) 47
0
, d) 105
0
, e) 173
0
li burchak yasang;
1160.
6- rasmda 
BAC
burchak 28
0
ga, 
BAD
burchak esa 84
0
ga teng. 
CAD
burchak gradus o‘lchovi nimaga teng?
1161.
Daftar kataklaridan foydalanib, a) 45
0
; b) 135
0
li burchak yasang.
1162.
Aylana chizing. Daftar kataklaridan foydalanib, uning ikkita radiusini 
shunday chizingki, ular orasidagi burchak: a) 45
0
; b) 90
0
; d) 135
0
; e) 180
0
bo‘lsin.
1163.
7- rasmdan foydalanib, 
COB
 
burchakni toping.
7- rasm
6- rasm
A
D
B
C
O
A
B
C
139
0
1164.
8- rasmdagi 
AOB
 
ning gradus o‘lchovi nimaga teng? 
O
O
A
A
B
C
B
C
A
a)
b)
B
C
35
0
155
0
8- rasm
9- rasm
1165.
Amaliy ish. 9- rasmda berilgan 
ABC
uchburchakning 
ABC
, 
BCA
va 
CAB
 
burchaklarini transportir yordamida o‘lchang. Bu burchaklar yig‘indisini 
hisoblang. Bu ishni boshqa uchburchak chizib, yana bajaring. Natijalarni 
taqqoslang. Agar aniq o‘lchab, to‘g‘ri hisoblasangiz, uchburchakning quyi-
dagi xossasiga ega bo‘lasiz:
uchburchak burchaklari yig‘indisi 180
0
 ga teng.
AOC
 
= 
90
0

---

221
1166.
Uchburchakning ikkita burchagi 35
0
va 67
0
. Yuqoridagi amaliy ish 
natijasidan foydalanib, uchburchakning uchinchi burchagini toping. 
1167.
AOB
 
= 
120
0 
bo‘lib, 
OC
nur uni ikki bo‘lakka bo‘ladi. Agar 
AOC
burchak 
COB
burchakning 0,2 qismini tashkil qilsa, 
AOC
 
burchakni toping
. 
1168. 
a) 21
0
; b) 43
0
; d) 16
0
20
';
e) 31
0
37
'
17" ni sekundlarda ifodalang.
1169.
a) 11
0
 
30' ; b) 43
0
40'; d) 76
0
20' 30" ni graduslarda ifodalang.
Uyda bajariladigan mashqlar
1170. 
Gradus o‘lchovi berilgan quyidagi burchaklardan qaysi biri o‘tkir burchak? 
Qaysi biri o‘tmas burchak? 92
0
; 16
0
; 145
0
; 90
0
; 78
0
; 132
0
; 112
0
; 98
0
.
1171.
Bitta o‘tkir va bitta o‘tmas burchak chizing. Ularni belgilang. Transportir 
yordamida o‘lchang va o‘lchov natijalarini yozing.
1172.
Transportir yordamida: a) 30
0
; b) 73
0
, d) 115
0
, e) 135
0
li burchak yasang.
1173.
10- rasmdan foydalanib, a) 
AOB
; 
b)
DOK
; d) 
COF
; e) 
FOM
; f) 
COL
; g) 
AOM
; h) 
KOE
; k) 
LOC
; l) 
EOG
; burchaklar gradus 
o‘lchovlarini toping.
1174.
11- rasmda 
BAC
burchak 136
0
ga, 
BAD
 
burchak esa 56
0
ga teng. 
CAD
burchak nimaga teng?
1175.
Aylana chizing. Transportirdan foydalanib, uning ikkita radiusini shunday 
chizingki, ular orasidagi burchak: a) 60
0
; b) 120
0
 
; d) 30
0
 
; e) 150
0
bo‘lsin.
1176.
12- rasmda
COD
 
–
 
to‘g‘ri burchak va 
AOC
 
= 
BOD
 
bo‘lsa,
AOC
 
ni 
toping.
1177.
13- rasmdagi
AOB
 
nimaga teng?
1178. 
Uchburchakning bitta burchagi 63
0
, ikkinchi burchagi esa 42
0
 
ga teng. 
1165- amaliy ish natijasidan foydalanib, uning uchinchi burchagini toping.
1179. 
a) 33
0
; b) 11
0
10'; d) 76
0
12' 39" ni sekundlarda ifodalang.
90
0
80
0
40
0
C
A
B
D
C
D
B
O
A
B
O
A
11- rasm
12- rasm
13- rasm
10- rasm

---

222
Ma’lumotlarni doiraviy diagramma ko‘rinishida ham tasvirlash mumkin. 
Odatda, doiraviy diagrammalar bir butun narsaning tarkibiy qismlari orasidagi 
munosabatlarni ko‘rgazmali qilib tasvirlash uchun tuziladi.
Masalan, maktab jami o‘quvchilari sonining sinflar bo‘yicha taqsimlanishi, 
mamlakat aholisining milliy tarkibi, oilaning jami xarajatlaridagi turli xil 
xarajatlarning ulushi, qotishmadagi turli metallar ulushini tasvirlovchi doiraviy 
diagrammalar va hokazo.
1- misol.
Massasi 12 kilogramm bo‘lgan aralashmaning 2 kilogrammini 
tuz, qolganini suv tashkil qiladi. Bu ma’lumotlar asosida doiraviy diagramma 
tuzing.
Yechish.
Doira markazini yoyiq burchakning uchi deb olsak, butun 
doirani ikkita 180
0
li yoyiq burchak qoplaydi (1- rasm).
180
0
tuz
suv
180
0
1- rasm
2- rasm
Demak, butun doiraning gradus o‘lchovini 2 · 180
0 
= 360
0
 
deb olsak 
bo‘ladi.
Masala shartiga ko‘ra, 12 kg aralashmani butun doira (360
0
) kabi 
tasvirlaymiz. U holda, 1 kilogrammlik aralashmaga 360 : 12 = 30
0
 
li burchak
 
mos keladi.
Unda, 2 kg tuz 2 · 30
0
 
= 60
0
 
li burchak bilan tasvirlanadi.
Aniqlangan qiymatlar asosida doiraviy diagramma quramiz. Buning 
uchun doira chizib, uchi doiraning markazida bo‘lgan 60
0
 
li burchak bo‘ylab 
ikkita radius o‘tkazsak, hosil bo‘lgan doira bo‘lagi tuzning miqdorini aniqlaydi
(2- rasm).
Ravshanki, doiraning qolgan bo‘lagi aralashmadagi suvning miqdorini 
aniqlaydi.
Hosil bo‘lgan shakl aralashmadagi tuz va suv miqdorini ko‘rsatuvchi 
doiraviy diagrammadan iborat bo‘ladi.
Ba’zi hollarda diagramma tuzishda butun doirani ko‘proq bo‘laklarga 
bo‘lishga to‘g‘ri keladi.
2- misol. 
Qishloq fuqarolari yig‘iniga o‘tkazilgan saylovda jami 12 000 
saylovchi qatnashdi. Ularning 5400 tasi 
A
nomzodga, 2100 tasi 
B
nom-
zodga, 3300 tasi 
D
 
nomzodga, 1200 tasi 
E
nomzodga ovoz berishdi.
Saylov natijalarini ko‘rsatuvchi doiraviy diagramma tuzing.
Yechish.
Butun doira (ya’ni 360
0
) – barcha 12 000 ta saylovchilar sonini 
tas virlasin. Unda bitta saylovchiga 360
0
: 12 000 = 0,03
0
 
gradusli burchak