B. N. O r I p o V u o 'K 372. 874(075) квк

0 ‘q itish n in g sis te m a lilik prinsipi
T a ’lim nazariyasiga k o 'r a , o 'q itis h n in g yoki t a ’lim -ta rb iy a
b e r i s h n i n g e n g s a m a r a l i y o 'l i „ s is t e m a li li k " b o 'l i b , — „ b u
b e rila y o tg a n b ilim va m a l a k a l a r n i o 'q u v c h i l a r o n g ig a z a n jir
tiz im in i hosil qilgan h o ld a , bir b u t u n tugal b ilim la r bazasini 
b u ny od e ta d i" '. Bu haqida b uyuk chex pedagogi Y .O .K om e nsk iy 
h am alohida to'xtab: „ D a rs m ashg'ulotlarini shunday taq sim lam o q 
k era k k i, h a r b ir yangi m ate ria l o 'z i d a n oldingi m a t e ria ln in g
davom i b o 'lm o g 'i va keyingi materialni to 'ld irm o g 'i lozim " 2deydi.
K .D .U s h in s k iy „Sistemali berilm agan dars materiali b a rc h a
narsalar u s tm a -u s t, pala-partish h o ld a narsalarga to 'la o m b o rg a
o 'x s h a y d i" 3, — d e b yozadi. S h u n d a n k o 'rin ib turibdiki, „siste­
malilik" hozirgi z a m o n m aktablarim izdagi o 'q u v -ta rb iy a faoliyati­
ning asosiy prinsipi hisoblanadi. S h u ng a k o 'ra, tasviriy s a n ’atni 
o 'q itis h d a h a m sistemalilik prinsipi asosiy didaktik prin siplard an 
biri hisoblanadi.
M asalan, „ N a rsa n in g o'ziga qarab rasm chizish" m a s h g 'u lo t- 
larida hajm , kub, p rizm a, konus, sh a r haqida m a ’lu m o t berilib, 
ularning rasmi qalam tasvirda ifodalanadi. Bu m avzu b o 'y ic h a 10 
s o a tli d a r s s h u n d a y k e t m a - k e t l i k d a q o 'y i l a d i k i , u l a r g o 'y o
zanjirsifat prujinani tashkil etadi. C h u n k i, o 'q u v c h ila r ha jm , kub
1 B.Oripov. 
Predmetlararo bog'lanish. Т ., 1985- у. 8— 16- b.
2 Y.O.Komenskiy. 
Buyuk didaktika. Т ., 1 9 7 5 -у. 1 5 0 -b.
3 K.D.Ushinskiy. 
Tanlangan ped. asarlar. Т ., 1 9 5 9 -у. 317- b.
142

---

34- rasm.
birligini o 'rg a n ib , u n in g rasm in i chizadilar. H a r q a n d a y narsa 
m a 'lu m m asofada turganda uning u chta to m o n i k o 'rin adi, qa la m - 
da, shtrixlar vositasida ifoda etiladi. 0 ‘q uvchilar keyingi q a la m - 
tasvir darsida prizm atik jis m la r rasm ini chizishni o 'rg ana dila r. 
U n d a 4 —6 —8 qirrali k o 'py o qlila r haqida m a ’lu m o t oladilar va 
ularning rasm ini chizadilar (34- rasm).
Keyingi darslarda o 'q u v c h ila r silindr rasmini chizadilar. U n d a
o 'q u v c h ila r yon qirralarisiz b u y u m sirtini burishni o 'rganad ilar. 
B un d a 6 qirrali prizm alarnin g o 'rtad ag i qirralarini olib tashlash 
a s o sid a s ilin d r tasv irin i y a r a tis h n i o 'r g a n a d i l a r . O 'q u v c h i l a r
b u y u m n in g tik sirtini o 'rg a n ib olganlaridan so 'n g, sirtni tikkasiga 
va k o 'n d a la n g to m o n g a burishni o 'rganadilar. Keyingi dars „ S h a r 
rasm ini c h iz ish “ darsi bo'ladi.
M a k ta b tasviriy s a n ’at d a s tu r la r id a bu s is te m a lilik t o 'l a
t a ’m in lan g a n b o'lib , b u n d a y darslar bir-biriga z a m in b o 'ladi. Bu 
sistem ada ishlash u c h u n , e n g avvalo, o 'q itu v c h in in g o 'z i oliy 
m a ’lumotli mutaxassis, rassom -pedagog bo'lishi shart. Bu sistem a­
lilik tasviriy s a n 'a tn in g tem a tik va s a n ’at asarlarini tahlil etish 
d a r s - m a s h g 'u l o t l a r i d a h a m t o ' l a a m a lg a o s h ir ila d i. T asviriy 
s a n ’a tn in g h a r bir m ash g 'u lo ti sistemalilik prinsipi asosida tashkil 
e t i l m o g 'i l o z im . S h u n i n g u c h u n h a r b ir m a k t a b d a tasv iriy 
s a n ’a td a n dars berayotgan o 'q itu v c h i b a rc h a didaktik prinsiplarni 
yaxshi tu sh u n ib olishi va u n d a n samarali foydalanishi zarur.