B. M. Tojiboyev, D. A. Alijanov chorvachilikda ozuqa tayyorlash va

Tuganak ildizmevalarni yuvgichlar. 
Ishchi qismlarning turiga 
qarab barabanli, mushtumli, shnekli va markazdan qochma 
turlarga bo‘linadi. Iflosliklarni ajratish jarayoni hamma turdagi 
yuvgichlarda bir-biriga yaqin. Tuganak ildizmevalar o‘zaro va 
mashina ishchi qismlariga ishqalanganda iflosliklar ajraladi va 
suv oqimi bilan olib ketiladi yoki rezervuar tagiga o‘tiradi.
Nazorat uchun savollar
1. Ozuqa tayyorlashning qanday usullari mavjud?
2. Ozuqalarni mexanik usulda tayyorlashda qanday oper-
atsi-yalar bajariladi?
3. Maydalashning qanday turlarini bilasiz?
4. Ozuqalarni maydalashda mollar turlariga qarab ozuqalar-
ning katta-kichikligi qanday bo‘lishi kerak?
5. Ozuqalarni maydalashda sifat ko‘rsatkichlariga nimalar 
kiradi?

---

28
IV BO‘LIM. SILOS VA SENAJ TAYYORLASH. ULARNI 
SAQLASH TEXNOLOGIYALARI, QO‘LLANILADIGAN
MASHINA VA JIHOZLARI
4.1. Ozuqalarni siloslash, senaj bostirish va saqlash 
texnologiyalari
Ozuqalarni siloslash jarayoni, mohiyati va siloslash texnologi-
yasi. Yangi o‘rilgan yoki so‘litilgan ko‘k massani biologik usulda 
konservalash orqali olinadi. Siloslashning mohiyati quyidagicha: 
ozuqa havodan ajratib qo‘yiladi. Natijada aerob bakteriya, 
mog‘or zamburug‘lari rivojlanishi to‘xtaydi. Nordonsut bakteri-
yalari hayot faoliyati natijasida sut kislotasi paydo bo‘ladi. U 
ozuqani nordonlashtirish bilan birgalikda anaerob ko‘karish 
(mog‘or) va boshqa jarayonlarni to‘xtatadi.
Siloslash asosida nordonsut achishi yotadi, ya’ni o‘simlik 
qandi nordonsut bakteriyalari bilan organik kislotaga aylanadi. 
Uning to‘planishi siloslanayotgan massaning kislotaliligini oshi-
radi va boshqa mikroorganizmlarni qiradi. Yaxshi silosda sut 
kislotasi miqdori uksus konsentratsiyasidan 2-3 marta ko‘p 
bo‘ladi.
Nordonyog‘li mikroorganizmlar qandni achitishi va yog‘li 
kislotani ishlab chiqishi mumkin. Uning silosda bo‘lishi ozuqani 
buzadi va hayvonlarni zaharlaydi. Nordonyog‘li mikroblar 
havoda kislorod bo‘lmaganda va harorat 35°C bo‘lganda yaxshi 
rivojlanadi. Sut kislotasi ularni qiradi.
Uksus nordonli mikroblar qandni achitib uksus kislotani 
ajratadi. Ular havo bo‘lgan muhitda 8-20°C haroratda rivo-
jlanishi mumkin.
Mog‘or mikroorganizmlar uglevodlardan tashqari oqsil birik-
malarni ham parchalaydi va organizmga zararli ta’sir etuvchi 
ammiak hosil qiladi. Havo bo‘lgan muhitda harorat 4-55°C da 
rivojlanadi.
Yaxshi silos tayyorlashda quyidagi shartlarni bajarish kerak:
– 30 mm gacha uzunlikda maydalangan, siloslanadigan 
massada 60-75 % miqdorda o‘simlik shirasi ko‘rinishidagi 
namlik va qandning minimal miqdori bo‘lishi;

---

29
– nordonsutli achitishning rivojlanishi uchun 15-25°C 
harorat rejimini ta’minlash;
– anaerob (kislorodsiz) muhitni tashkil etish.
O‘simlik ozuqalari qand miqdori darajasiga qarab uch 
guruhga bo‘linadi:
– yengil siloslanadigan, tarkibida minimum talab etil-
adigandan 1,5 barobar qand ko‘p bo‘lgan o‘simliklar – 
makkajo‘xori, kungaboqar, suli, sudan o‘ti, xashaki karam va 
boshqalar;
– qiyin siloslanadigan, tarkibida minimum talab etiladi-
gandan 10–15 % kam qand bo‘lgan o‘simliklar – sebarga, vika, 
yo‘ng‘ichqa, poliz barglari, o‘tloq o‘tlari;
– siloslanmaydigan, tarkibida minimum talab etiladigandan 
ancha kam qand bo‘lgan o‘simliklar – soya, dukkaklilar, qamish 
va boshqalar.
Siloslashda biologik usullardan tashqari kimyoviy usul ham 
qo‘llaniladiki, bunda konservalash uchun har xil preparatlar 
qo‘llaniladi. Chunonchi, K-2 – sulfat va tuz kislotalari aralash-
masi, AAZ – tuz kislotasi va glauber tuzi aralashmasi, chumoli, 
uksus, pralion benzol kislotalari sepiladi. Shunday qilinganda 
ozuqa azot, fosfor, oltingugurt bilan boyitiladi, yog‘ va shakar 
mikroorganizmlari yo‘qotiladi. Ular nordonsutli kislotalarning 
ham rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi.
Silos tayyorlashning mukammallashgan texnologiyasi quyi-
dagicha bo‘lishi mumkin: massani o‘rish bilan maydalash va 
transport vositasiga yuklash, zichlashtirish va yopish.
Silosning sifati eriydigan oqsil, xom to‘qima, mignin, 
mineral moddalar, ozuqa birligi bilan baholanadi. Silosning 
tarkibiga qarab 1kg.da 0,25-0,32 ozuqa birligi, 20-24 g eriydigan 
protein, 15-16 mg korotin, 10-15 g linin va 40-50 g xom 
to‘qima bo‘lishi kerak.
Silos tarkibida yog‘li va uksus kislotalari miqdori normadan 
oshiq bo‘lsa yuvib yuboriladi. Ohakli suv va bikorbonat natriy 
(ichimlik sodasi) qo‘llaniladi. Buning uchun 100 l suvga 10 kg 
so‘nmagan ohak aralashtiriladi. Bir litri bilan 20-30 kg ozuqa 
yuviladi.

---

30
Senaj – erta o‘sish fazasi davrida o‘rilib konservalangan 
ko‘k massadir. Namligi 45-55 % maydalanganligi 30 mm gacha 
bo‘lib yedirimligi jihatidan ko‘k massaga yaqin hisoblanadi. 
Sifatli senajni germetik senaj saqlagichlarda e’tibor bilan zich-
langanda olish mumkin. Ozuqaning saqlanishi substratning 
fiziologik quruqligidan erishiladiki, bunda bakterial jarayon-
ning rivojlanishiga yo‘l qo‘yilmaydi. O‘simlikda namlik 45-55 % 
to‘qima ichi suvlari to‘qimalarda 5,5-6 MPa kuch bilan ushlab 
turiladi. Ko‘pchilik bakteriyalarning so‘rish kuchi esa 5-5,5 
MPa. Demak, o‘simlik namligi 45-55 % bo‘lganda to‘qima 
ichi suvlari bakteriyalar hayot faolligi uchun juda qiyin ta’minot 
hisoblanadi. Lekin har xil zamburug‘lar uchun oson so‘riladi, 
chunki ularni so‘rish kuchi 22-29,5 MPa. Mog‘orlar aerob 
(havo bor) muhitda rivojlanadi. Massa germetik berkitilganda 
ular rivojlanmaydi.
Konkret xo‘jalik sharoitidan kelib chiqqan holda, senaj ikki 
usulda tayyorlanadi: 1. O‘rish – o‘tni quritishda qo‘zg‘ash yoki 
ezish – to‘dalash – maydalab yuklash – tashish – bostirish – 
tekislash va zichlash – saqlagichni yopish.
2. O‘rish, yozish, to‘dalash, (shu yerda quritish) – maydalab 
yuklash – tashish – bostirish – tekislash va zichlash – saq 
lagichni yopish.
Bir kg senajda 35-55 g eriydigan protein, 0,35-0,42 ozuqa 
birligi va 50 mg gacha karotin bo‘lishi kerak.
Silos va senaj inshootlari. Silos bostirish va konservalangan 
ozuqalarni saqlash uchun mo‘ljallangan maxsus sig‘imlar silos 
saqlagichlar yoki silosxonalar deb ataladi. Silos va senaj bostirish 
jarayonlari normal kechishi, sifatli mahsulot olish va saqlash 
uchun inshootlar quyidagi talablarga javob berishi kerak:
– konservalangan mahsulotni havo kirishidan saqlash;
– siloslash paytida ajralayotgan sokning devor va pol orqali 
oqib chiqib ketmasligiga yo‘l qo‘ymaslik; silos massasiga tashqa-
ridan suv quyilishiga sharoit tug‘dirmaslik, chunki kislota va 
to‘yimlilik moddalarini olib ketadi, oqibatda oziqlantirish uchun 
yaroqsiz holga keltiradi, yoki sifatini pasaytiradi.

---

31
Massani muzlab qolishdan saqlash, chunki silos va senaj 
olish jarayoni iliq havoda kechadi. Muzlagan mahsulotni olish 
va oziqlantirish qiyinchilik tug‘diradi:
– devor va pollar sut va uksus kislotalarining 2-3 %li erit-
masiga chidamli bo‘lishi va materiali ozuqa ta’miga salbiy ta’sir 
qilmasligi kerak;
– devorlar to‘g‘ri, silliq, aylanma burchaklarga ega bo‘lishi 
lozim, chunki do‘nglik, g‘adir-budurlik, o‘tkir burchaklar 
zichlashni qiyinlashtiradi, havo qatlami hosil qiladi; g‘adir-
budurlik va o‘tkir burchaklar ozuqa qoldiqlaridan tozalashni 
qiyinlashtiradi, saqlagichni bo‘yash va dezinfeksiyalashni qiyin-
lashtiradi;
– yuklash, zichlash, olish ishlarini mexanizatsiyalashni 
ta’minlash.
Silos saqlagichlar tuzilishiga qarab ikki guruhga bo‘linadi: 
gorizontal (o‘ra) va vertikal (minora).
O‘ra tipidagi saqlagichlarning tuzilishi va ishlatilishi jiha-
tidan nisbatan oddiy.
O‘ralarning yutuqli tomonlari:
– ularni qurishda mahalliy materiallar – temir-beton, beton 
va oddiy ko‘tarish-tashish vositalari yetarli;
– konstruksiyasi nisbatan sodda; – massani yuklash va olish 
oson; – qurilish va ishlatish bahosi yuqori emas.
Kamchiliklari:
– ozuqa zonasi yer maydoni oshib ketadi (4-5 marta);
– ozuqa nisbiy ochiq yuzasining oshib ketishi (3-6 marta). 
O‘ralar polning rejalangan belgiga nisbatan joylashishiga qarab 
ko‘milgan, yarim ko‘milgan va yuzakilarga bo‘linadi (4.1-rasm).
4.1-rasm.