B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

Ilmiy dastur
. Ilmiy loyixa tasdiqlanib, ilmiy ish bajarilishi uchun kerakli 
mablag‗ ajratilganidan keyin tadqiqotchn tomonidan ilmiy dastur to‗ziladi. 
Ilmiy dasturda ilmiy ishni olib borish tartibi, uslubiyati ko‗rsatiladi. Ilmiy 
ish ilmiy dasturga kat‘iy rioya qilingan tarzda olib borilishi lozim. Ilmiy 
ishni sifatli bajarilishi uchun ilmiy dastur mukammal, puxta to‗zilimshi 
lozim. Ilmiy dastur asosan 5 ta qismdan iborat bo‗lib, kuyidagi tartibda 
to‗ziladi : 
1. Kirish. Bu qismda mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalari 
yoritiladi, 
P. Adabiyotlar sharxi. Bu bo‗limda mavzuga oid muqaddam olib borilgan 
ilmiy ishlar taxliliy tarzda yoziladi, 
SH. Xo‗jalikning tuproq-iqlim sharoiti va tadqiqotlar olib borish 
metodikasi. Bu bobda tadqiqot dalasining tuproq sharoiti, iqlimi, tajriba 
olib borish uslubiyati va tajriba sxemasi keltiriladi. Tadqiqot olib borish 
uslubiyatida ilmiy ishda ko‗llaniladigan har bir agrotexnik, fiziologik, 
agrokimyoviy, agrofizikaviy va boshqa eksprimentlarni uslubiy asoslari 
aniq ko‗rsatilishi lozim. 
IV. Kutilayotgan natijalar. Bu bo‗limda ilmiy ishdan kutilayotgan 
natijalar, ilmiy ishning ilmiy va g‗oyaviy asoslari, iqtisodiy samaradorligi 
ko‗rsatiladi. 

---

199 
U. Foydalanilgan adabiyotlar. Bu bo‗limda ilmiy ishda
 
foydalanilgan 
adabiyotlarning to‗liq ruyxati keltiriladi. 
Ilmiy dastur foydalanishdan oldin uslubiy va ilmiy kengashlarda ko‗rib 
chikilishi va tasdiqlanishi lozim. So‗ngra har bir olib boriladigan barcha 
jarayonlar qat‘iy dasturga amal qilgan holda olib boriladi. Turli sabablarga 
ko‗ra ilmiy ishda dasturga amal qilinmasa ilmiy ish bo‗zilgan bo‗ladi. 
Fenologax kuzatuvlar, xisob ishlari yuritish va laboratoriya 
eksprimentlapri 
daftarlari.
Birlamchi xujjatlar ichida eng 
muhimlaridan biri fenologik kuzatuv, xisob ishlari va laboratoriya 
eksprimentlari olib borish daftarlari xisoblanadi. Bu xujjatlarda ilmii ishda 
zarur bo‗lgan ma‘lumotlar yozib boriladi. Kuzatuv, xisob va ekspriment 
daftarlari foydalaiishdan oldin har bir varag‗i raqamlanib chiqiladi, so‗ngra 
tikilib, oxirgi betiga tamg‗a bosiladi va ilmiy kotib tomoiidan tasdiqlanadi. 
Tadqiqot davomida tamg‗alangan daftarlarning bironta ham varog‗i yirtib 
olinishi mumkin emas. 
Fenologik kuzatuv, xisobga olish va eksprimental analizlardan olingan 
malumotlar daftarga kat‘iy qora oddiy kalamda yozib boriladi. Daftarga 
ma‘lumotlar ruchkada, kimyovmiy yoki rangli qalamlarda yozilishiga 
ruxsat etilmaydi. 
Ilmiy xisobotlar. 
Ilmiy xisobotlar ham birlamchi xujjatlarning muhim 
ko‗rinishlaridan biri.Tajribadan olingan ma‘lumotlar muntazam ravishda 
tahlil kilinib, izox va jadvallar ko‗rinishishida kerakli tashkilotlarga 
xisobot topshiriladi. Xisobotlar o‗z xajmi va mazmuniga ko‗ra kuyidagi 
turlarga bo‗linadi : 
1.
Oylik xisobotlar . Bu xisobotlarning xajmi nisbatan kichik 
bo‗lib, odatda 1-2 betdan oshmaydi. Oylik xisobotlarda bir oy 
davomida olib borilgap ilmiy ishlar to‗g‗risida qisqacha 
axborot beriladi. 
2.
Kvartal, ya‘ni chorak yillik xisobotlar . Bu xisobotlarda uch oy 
davomida olib borilgan ilmiy ishlar to‗g‗risida qisqacha 
axborot beriladi. 
3.
YArim yillik xisobotlar . YArim yillik xisobotlarda 6 oy 
davomida olib borilgan ilmiy ishlar to‗g‗risida axborot beriladi. 
4.
To‗qqiz oylik xisobotlar. Bu xisobotlarda to‗qqiz oy davomida 
reja asosida bajarilgan ilmiy ishlar qisqacha yoritiladi. 
5. Yillik xisobotlar. Yillik xisobotlar yil yakunida yoziladi. Bu 
xisobotlarda yil davomida dasturga asosan bajarilgan ilmiy 
ishlar to‗liq yoritilishi lozim. SHu tufayli yakuniy 

---

200 
xisobotlarning umumiy xajmi nisbatan katta bo‗lib o‗rtacha 30- 
50 betni, yayrim hollarda undan xam boshqacharok bo‗lishi 
mumkin. 
Dasturda ko‗rsatilgan ishlarning birortasi bajarilmasa , u 
holda albatta bajarilmaganlik sabablari ko‗rsatilishi zarur. 
6. YAkuniy xisobotlar. YAkuniy xisobotlar ilmiy ish to‗liq 
yakunlangandan so‗ng yoziladigan xisobotlarga aytiladi. Bu 
xisobotlar yillik xisobrtlar asosida yoziladi , ya‘ni uch yillik 
yoki turt iillik o‗rtacha ma‘lumotlar keltiriladi.YAkuniy 
xisobotlar xajm jixatdan eng yirik xisobotlar bo‗lib , umumiy 
xajmi 60-70 betni, ayrim tajribalarda ilmiy ish ko‗lamidan 
kelib chiqqan holda 100 betdan yuqori bo‗lishi mumkin. 
Dissertatsiyalar. 
Dissertatsiyalar-ilmiy daraja olish uchun yoziladigan 
birlamchi xujjat turlaridan biri xisoblanadi. Dissertatsiyalar uslubiy 
jixatdan to‗g‗ri yozilishi va Oliy Attestatsiya Kumitasi (OAK) talablariga 
javob berishi lozim. Dissertatsiyalar faqat bajarilgan ilmiy ish natijalariga 
asoslanib yoziladi va maxsus komissiya oldida ximoya kilinadi. Barcha 
turdagi dissertatsiyalar ximoyaga kuiilishidan oldin 2 va undan ortiq 
opponent tomonidan o‗qib chiqilishi lozim. Opponentlar ijobiy takriz 
bergan takdirdagina ximoyaga ko‗yiladi. Uzluksiz ta‘lim tizimi 
ta‘lablariga ko‗ra dissertatsiyalarning 3 xil turi mavjud : 
1.
Magistorlik dissertatsiyalari- 
magistr 
ilmiy darajasi olish uchun 
yoziladi.Bu 
turdagi 
dissertatsiyalar 
magistrlar 
tomonidan 
bajarilgan 2 iillik ilmiy ish natijalari asosida yuziladi.Magistrlik 
dissertatsiyalarining umumiy xajmi shrtacha 65-70 betdan ibarat 
bo‗ladi. 
2.
Nomzodlik dissertatsiyalari.- ixtisosliklar bo‗yicha 
fanlar nomzodi
ilmiy darajasini olish uchun yoziladi. Bu turdagi 
dissertatsiyalar aspirantlar tomonidan bajarilgan 3 yillik 
ilmiy ish natijalari asosida yoziladi.Nomzodlik 
dissertatsiyalarining umumiy xajmi o‗rtacha 110-120 betni 
tashkil 
etib , 125 betdan oshmasligi lozim. 
3. Doktorlik dissertatsiyalari- ixtisosliklar bo‗yicha 
fan doktora
ilmiy darajasi olish uchun yoziladigan birlamchi xujjat turlariga 
aytiladi. Bu turdagi dissetratsiyalar dissertant tomonidan olib 
borilgan boshqa yillik ilmiy ish natijalariga asoslanib
yoziladi. 

---

201 
Doktorlik dissertatsiyalarida bir nechta eng dolgarb
mavzular 
yoritilgan va ishlab chikarishga anik tavsiyalar keltirilgan bo‗lishi 
lozim. Doktorlik dissertatsiyasida har bir goya , fikr va 
muloxazalar kiska va anik ezilishi , ilmiy ishning umumiy xajmi 
225 betdan oshmasligi kerak. 
Monografiyalar
. Muallif tomonidan olib borilgan ilmiy ish 
natijalari asosida yoziladigan ilmiy asarga - monografiya deb ataladi. 
Odatda manografiyalar bir muallif tomonidan yoziladi. Biroq,
so‗ngi 
yillarda ikki va undan ortiq mualliflar tomonidan yozilgan ilmiy asarlar 
ham monografiya deb yuritilmokda. 
Tadqiqot natijalarini o‗zida aks ettirmagan, biroq tadqiqotni sifatli olib 
borish uchun zarur bo‗lgan xujjatlarga 
ikkilamchi xujjatlar 
deb ataladi. 
Ikkilamchi xujjatlarga dala tarixi daftari , dala jurnali , buxgalteriya 
ma‘lumotlari va boshqa xujjatlar kiradi. 
Dala tarixi daftariga -tajriba dalasiiing tarixi. YA‘ni, so‗ngi uch yil 
davomida ekilgan ekinlar to‗g‗risidagi ma‘lumotlar , tajriba dalasiiing 
xossalari , relefi va boshqa ma‘lumotlar keltiriladi. 
Dala jurnaliga-tajriba dalasida olib borilgan barcha agrotexnik va xo‗jalik 
ishlari kayd e‘tilib boriladi. Masalan, shudgorlash, erlarni ekishga 
tayyorlash, ekish, kator oralariga ishlov berish, sug‗orish, oziqlantirish,
kasallik va zararkunanda xashoratlarga qarshi kurash, 
hosilni yig‗ib terib olish va boshqalar. SHuningdek dala daftariga 
agrotexnik tadbirlarga jalb etilgan xodimlar kayd etiladi. 
Buxgalteriya ma‘lumotlariga - dalada mehnat qilgan xizmatchi va 
xodimlarning ish xaki to‗g‗risidagi tabellar, tajriba dalasida ko‗llanilgan 
mineral o‗g‗it , yoqilg‗i-moylash materiallari, kimyoviy vositalar uchun 
sarflangan harajatlar to‗g‗risidagi ma‘lumot xujjatlari kiradi. 
Nazorat savollari
1.Birlamchi xujjatlar deb nimaga aytiladi? 
2.Ikkilamchi xujjatlar deb nimaga aytiladi? 
3.Ilmiy xisobot turlani ; 
4.Fenologik kuzatuv va uchet ma‘lumotlari daftarga kanday tartibda kayd
etilib boriladi? 
5.Dala davtariga ma‘lumotlar kanday tartibda kayd etiladi; 
6.Ilmiy loyixa 
deb nimaga aytiladi? 
7.Ilmiy dastur deb nimaga aytiladi?

---

202