|
Rasm 24. Bromber institutidagi lizimetrning ko‘rinishi
Lizimetrik tajribalar olib borish sharonti
Tajriba tizimi tadkikotda kuyilgan maksaddan kelib chikkan holda
tuziladi. Tajribalar bir , ikki va uch omilli bulishi mumkin.Birok har
kanday holda ham yagona farq prinsipi buzilmasligi kerak. Lizimetrik
tajriba natijalarida nisbatan xolis baxo berish uchun tadkikotlarda
uiumdorligi va genezisi buyicha dala tajribalari olib oorilayotgan
tuprokdar bilan bir xil yoki unga yakin tartibda olib boriladi.
Lizimetrlarda nisbatan katta ma‘lumot olish uchun kiyosiy karama
karshi sharoitlar vujudga keltirish zarur. Bunday natijaga erishish
yullaridan biri-lizimetrik tajribalarda kuplab variantlar ichida bir biri bilan
eng kup farq kiladigan variantlarni ajratish (ugit me‘yori, sugorish va
boshk.). Mineral va organik ugitlar bilan boglik lizimetrik tajribalarda
ugitlar juda past me‘yorlardggbariantlar kuyilishi yaramaydi , kaysiki Ыbo
va undan past fonda na fakat ekin ekilganda , balki ekin ekilmagan
maydonlarda ham azot infiltratsimsi diyarli kechmaydi.
Lizimetrik maydonlarda variantlarni sistematik yoki rendamizatsion
tarzda joylashtirish maksadga muvofik. Lizimetrik tadkikotlarda
takrorlanishlar
soni
kamida
uch
yoki
turttani
tashkil
etishi
lozim.Lilimetrlarda tuprokka ishlov berish kulda amalgfshiriladi.Bir yillik
ekinlar urganilganda har yili mavsum oxirida tuprokka asosiy ishlov
192
beriladi.Usimliklarda 2-3 donadan xakikiy barg shakllanganda yaganalash
amalga oshiriladi, bunda eng soglom bulgan, tipik usimliklar
koldiriladi.Ksyinchalik barcha agrotexnik tadbirlar dala tajribasiga
maksimal tarzda yakinlashtirilgan holda olib boriladi.
Kuzatish va uchyotlar.
Lizimetrik tajribalarda kuzatish va uchyotlar
tajribaning mazmuni , maksadi va oldiga kuytan vazifalardan kelib chikkan
holda rejaga asosan olib boriladi. Eng avvalo tajriba kuyilishidan oldin
tuprok
na‘munalari
olinib
uning
agrokimyoviy
xossalari
urganiladi.Bundan tashkari tuprok tugrisida tulikrok tasavvurga ega bulish
maksadida gumusning fraksion tarkibi, umumiy azot, fosfor va kaliy
mikdori , shuningdek tu prok tarkibidagi mikro elementlar aniklanadi.Bu
kursatkichlar I.V.Tyurin, Granvalt Lyaju, A.N.Kirsanov , B.P.Machigin
uslublari buiicha aniklanadi.
Usimlikning usish va rivojlaiish holatini urganish uchun unib
chikkandan hosil yigib terib olinguncha lizimetrlarda fenologik kuzatuvlar
olib boriladi.SHuningdek kuchat kalinligi , yoritilganlik , barg sathi ,
fotosintez jarayoni . biologik maxsuldorlik aniklanadi.
Fenologik kuzatuvlar x,ar oyning dastlabki kunlari , tezpishar ekinlarda
esa ishchi dasturdan kelib chikkan holda bir oyda ikki martadan o‗tkaziladi .
Uchyotlar rivojlaiish fazalari buiicha va tajribaning maksadidan kelib
chikkan holda olib boriladi.
Organik massaning uchyotini aniqlash uchun : hosil bilan chikib
ketayotgan massa, barcha tuprokka tukilgan barg , shona va gullar, tuprokda
koladigan ildizmeva va ildiz koldiklari hisobga olinadi, ya‘ni terib
tortiladi.
Organik massa va uning kimyoviy tahlili uchyoti uglerod, azot , hamda
kul elementlari aylanishi va balansini urganish uchun zarur. Biologik
massani urganish buiicha hisob pshlari L.N. Rodinning (1988)
"Fitotsenozda
biologik
aylanish
dinamikasini
urganish
uslubiy
kursatmalar" ("Metodicheskimi ukazaniyami k izucheniyu dinamiki i
biologicheskogo krugovorota v fitotsenozax") buiicha olib boriladi.
Atmosfera yoginlari bevosita tajriba maydonida yoki unga yakin
bulgan joyda (200 metrdan uzok bulmagan ) aniklanadi.Atmosfera
yoginlari uchyotini olib borishda "Atmosfera yoginlarini yigish va saqlash
buiicha uslubiy kursatmalar" dan foydalaniladi (M, 1987).
Lizimetrik suvlari mikdorini hisobga olish vegetatsiya davridagi
uchyotlar bilan chegaralanib kolish yaramaydi, chunki kalsiy, magniy,
oltingugurt singari mikroelementlarning yuvilishi erta'baxor va kech kuzda
193
ham kuzatiladi. Suvlarning infiltratsiyasi uchyotini yogin yokkandan keyin
darxol , baxor va kuzda esa har kuni o‗tkazilishi yaxshi.
Lizimetrik tajribalarda infiltratsiya suvlarining kislotaliligi, tinikligi,
ishkoriyligi, nitratlar, amiyakli va umumiy azot, fosfor mikdori urganiladi.
Ayrim xollarda ishning mazmunidan kelib chikkan holda suv|garkibidagi
mikroelementlar ham urganilishi mumkin.
Azotni gazsimon holatda yukolishi N|
5
izotopi yordamida aniklanadi.
Lizimertli tajribalarda izotoplar bilan]silash ugitlar balansini aniqlash va
anik ma‘lumotlar olishda katta nazariy ahamiyatga zga.
Tuprokning faol katlamining makbul suv- xavo rejimini aniqlash uchun
umumiy suvga bulgai ta‘labni aniqlash lozim. Butun vegetatsiya davomida
bu kursatkichuzgarib boradi, shuning uchun u mavsumiy yoki rivojlanish
fazalari davomida aniklab boriladi. Suvga bulgan ta‘lab suv talabi va
hosildorlik koeffitsientlari buyicha aniklanadi.Jami suv buglanishy (E, mm)
kursatkichini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
E=Os+D-0±V bu erda Os-atmosfera yomgiri,mm; D-lizimetrga
kuyilgan suv mikdori, mm; O- lizimetrdan olingan suv, mm; V-empirik
usulda aniklanadigan suv kaytarish, mm.
Smzot suvlari kutarilganda bu kursatkich salbiy kursatkich,
pastlaganda esa musbat kursatkichga ega buladi.
Suv zaxiralari hisobga olingan holda umumiy buglanish (E) quyidagi
formulada hisoblanadi:
E=Os+D-0± >Ud Bu erda W
fl
=W
n
-W
K
-hisoblash davri
davomida lizimetrdagi suv zaxiralariii uzgarib borishi,mm; Wva
Whisoblash davrining boshlanishi va oxirida lizimetrdagi suv zaxirasi,
mm .
Nazorat savollari
1 .Lizimetrik tajribalar deb kanday tajribalarga aytiladi?
2.Lizimetrik tajribalarning ahamiyati va kamchiliklari ?
3.Lizimetrik tajriba turlari ;
4.Lizimetrik tajriba olib borish tartibi;
5.Suvga bulgan ta‘labni ani klash;
6. Hosildorlikni aniqlash;
194
Do'stlaringiz bilan baham: |
