B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

Bug’doy kenja turlarini etalonlar bo’yicha aniqlash
. 
Odat-da 
namuna-etalonlar 
markazlashtirilgan 
tartibda 
DDI 
(Davlat 
Don 
Inspeksiyasi) nazoratida tayyorlanadi. Ushbu etalonlardan foydalanib don 
qabul qilish manzilgoxlari va turli korxonalar-ning laboratoriyalari har yili 
ishchi etalonlar tayyorlashadi. Ishchi etalonlarni tayyorlash uchun 
xo‘jaliklardan kelayotgan yangi hosil donidan foydalaniladi. 
Taqqoslashda qulaylik uchun maxsus romchadan (7-rasm) foydalanish 
tavsiya etiladi. Bu romcha yupqa taxtacha yoki faner va orgshishadan 
dastali quti shaklida tayyorlanadi. Romcha bir-biri-dan ajratilgan 4 
seksiyaga bo‘lingan. Romcha o‘rtasida kvadrat darcha bo‘lib, u 
romchaning orqasida joylashgan eshikcha bilan yopiladi. 
Кenja turni aniqlashda tekshirilayotgan don namunasini romcha 
o‘rtasiga joylanadi, eshikcha yopiladi va uning ranggini seksiyalardagi 
namuna etalonlar bilan taqqoslanadi. Yuqorida qayd etilganidek, don 
ranggini kun yorug‘ida yaxshi aniqlash mumkin. 
7--rasm. 
Don ranggini taqqoslovchi romcha 
Кuchli va qattiq donlarni DAST bo’yicha ta’riflash
. 
Кuchli bug‘doy 

---

116 
tarkibida ko‘p oqsil (quruq modda hisobiga 14% dan kam emas) miqdori, 
yuqori oynasimonligi bilan (60% dan kam emas), ko‘p kleykovina 
mavjudligi 28% dan kam emas), yaxshi egiluvchanligi bilan ta‘riflanadi. 
Кuchsiz bug‘doyga kuchliligini qo‘shish bilan uning non yopilish 
sifatlarini yaxshilash mumkin. 
O‘rtacha kuchli bug‘doy o‘rtacha miqdordagi oqsil (14% dan kam), 
yomon oynasimonligi, kleykovinaning ozligi (25% dan kam emas), 
kleykovinaning kam egiluvchanligi bilan ta‘riflanadi. Bunday bug‘doydan 
kuchli bug‘doy qo‘shmasdan xam yaxshi sifatli non olish mumkin. 
Кuchsiz bug‘doy avvalgi guruhdan oz miqdordagi oqsil (11% dan 
kam), yomon oynasimonlik (40% dan kam), oz miqdordagi kleykovina 
(25% dan kam), past sifatli kleykovina (yomon egaluvchan) bilan farq 
qiladi. Кuchsiz bug‘doydan sifatsiz non chiqadi. Yaxshi non yopish uchun 
bunday donlarga kuchli bug‘doy qo‘shish zarur. 
Donlar DAST bo‘yicha quyidagi talabalarga javob berishi lozim: 
1.
 
Ranggi ushbu tur va kenja turga mos keladigan;
2.
 
Hidi sog’lom bug’doy doniga mos; 
3.
 
Holati sog’lom holda qizimaydigan; 
4.
 
Namligi mamlakatning janubiy tumanlari uchun 17 foizdan ko’p emas, 
boshqa tumanlar uchun 19 foizdan ko’p emas;
5.
 
Asl og’irligi O’zbekiston uchun o’rtacha – 750 gr. dan kam emas;
6.
 
Begona aralashmalar miqdori 5 foizdan ko’p emas (jumladan, mayda tosh 
1 foizdan ko’p emas, qiyinchlik bilan ajratiladigan aralashmalar 2 foizdan 
ko’p emas, zararli aralashmalar 1 foizgacha, trixodesma inkanum bo’lishi 
umu-man ta’qiqlanadi;
7.
 
Don aralashmasi miqdori – 15 foizdan ko’p emas (jumladan, ungan 
donlar – 1 foizgacha); 
8.
 
Кleykovina miqdori –
28 foizdan kam emas; 
9.
 
Кleykovina sifati – 1 guruhdan quyi emas; 
10.
 
Ombor zararkunandalari bilan zararlanishiga umuman yo’l qo’yilmasligi; 
11.
 
Bug’doyning boshqa turlari miqdori – 10 foizgacha. 
Yuqorida qayd etilgan talablarga javob beradigan kuchli bug‘doylarga I 
va IV turlarni (1, 2 va 3 kenja turlari) III turni I 
–
tur kenja turi kiradi. 
Qabul qilish omborlarida donni topshirishda navli ekinzor-lar 
aprobasiya dalolatnomasi yoki nav guvohnomalari bo‘lishi shart. Qattiq 
bug‘doy yumshoq bug‘doydan bir qator biologik va morfologik belgilar 

---

117 
bilan farq qiladi. Qattiq bug‘doy doni yirik cho‘zinchoq, burchak-
qovurg‘ali, don oxirida soqolchasi umuman bo‘lmaydi yoki juda 
kamligidan uni lupasiz anglash qiyin. Endosperm konsisten-siyasi 
oynasimon. Don ranggi to‘q tusli yoki och qaxrabo, ammo qizg‘ishi ham 
uchraydi. Qattiq bug‘doydan past sifatli non chiqadi, shuning uchun 
boshqa un bilan aralashtirilgan ma‘qul. 
Vazifa:
talabalar 2-3 guruhga bo‘linadi, har bir guruhga eng kamida 3 
xil bug‘doy namunalari beriladi. Talabalar ishni baja-rish tartibida 
keltirilganidek, uni tur va turkumini, shuningdek sifat ko‘rsatkichlarini 
aniqlashadi.