|
Sifat o‘zgaruvchanlik
. Biologik va agronomik tadqiqotlarda
ko‗pincha belgilarning sifat o‗zgaruvchanligi bilan ishlashga to‗g‗ri kelib,
urug‗ va mevalarning turli shakli va rangi , duragaylarning parchalanishi
va h.k. Sifat o‗zgaruvchanlik uchun alohida alternativ holat bo‗lib,
belgilarning variatsiyasi , ya‘ni o‗zgarib turuvchi ikki imkoniyatdan bir
(alternativ) belgining nomoyon bo‗lishi yoki bo‗lmasligini o‗zida
namoyon qiladi. Masalan erkak yoki urg‗ochi na‘munalar, kasal va
sog‗lom o‗simliklar , qiltiqli va qiltiqsiz boshoq va h.k. Sifat
variatsiyasida kuzatishlar natijvalarini guruhlarga ajratishda to‗plam
ob‘ektlarini har xil sifat belgilari bo‗yicha guruhlarga taqsimlanishiga
olimb keladi.
Sifat o‗zgaruvchanligining asosiy statistik ko‗rsatkichi bo‗lib belgi
ulushi, o‗zgaruvchanlik ko‗rsatkichi, variatsiya koeffitsienti va tanlama
ulushi xatosi hisoblanadi.
Belgi ulushi yoki to‗plamdagi ayrim variantlarning nisbiymiqdori.
Belgi miqdori p
1
, p
2
, p
3
va h.k. lar orqali belgilanadi va o‗lchov birliklari
222
yoki foizlarda ifodalanishi mumkin. Birinchi holatda mazkur to‗plamdagi
barcha ulushlar miqdori yoki bir qator taqsimlanishlar birga , ikkinchi
holatda – 100% ga teng.
Belga ulushi- bu
n
1
, n
2
, n
3
va h.k qatorlardagi har bir
a‘zolarning sonining N to‗plamdagi nisbati, ya‘ni o‗rganilayotgan
to‗plamda mazkur belgining paydo bo‗lish ehtimoli :
p
1
=
N
n
1
, p
2
=
N
n
2
, p
3
=
N
n
3
Alternativ
(ikki
yo‗sinda
bo‗lisht
mumkin
bo‗lgan)
o‗zgaruvchanlikda bitta belgining ulushi p belgisi orqali, ikkinchisi esa q
belgisi orqali ifodalanadi. Keltirilgan tenglikka asoslanib p+ q = 1.0
(yoki 100%) , qaysiki ikki qarama qarshi hodisa ehtimol har doim birga
teng (100%),
q = 1-p.
Sifat belgisi o‗zgaruvchanligi ko‗rsatkichi bo‗lgan s bir biriga
nisbatan
qatorlarning
o‗lchamini
variatsiyasini
tavsiflaydi.
O‗zgaruvchanlik ko‗rsatkichi ahamiyati quyidagi formulada aniqlanadi :
s =
k
p
p
p
p
k
...
3
2
1
bu erda p
1
, p
2
, p
3
va h.k. lar – umumiy to‗plamdagi belgilar ulushi
(yoki ularning foizdagi ifodasi).
k – belgilar gradatsiyasi soni
k.> 2 bo‗lganda o‗g‗itlar o‗zgaruvchanlik ko‗rsatkichini
logorifmlash quyidagi formulada amalga oshiriladi
lg s=
k
k
p
p
p
p
k
lg
...
lg
lg
lg
3
2
1
Agar o‗rganilayotgan to‗plamda ikkita gradatsiyali ob‘ekt taqlim
etilgan bo‗lsa (alternativ o‗zgaruvchanlik), u holda o‗zgaruvchanlik
quyidagicha topiladi:
s =
pq
=
90
.
0
10
.
0
= 0.30 (yoki 30%)
p va q munosibatiga bog‗liq ravishda s
ifodasi 0 dan 0.5 gacha
o‗zgaradi. Sifat belgisining maksimal o‗zgaruvchanligi s
макс
kachonki
p=q=0.5 yoki s
макс
=
5
.
0
5
.
0
= 0.5 (yoki 50%). Turli gradatsiyali sifat
223
belgilarini
taksimlanishi
uchun
maksimal
(eng
yuqori)
o‗zgaruvchanlikning ahamiyati to‗g‗risida kuyida jadvalar keltirilgan:
26-jadval
Turli gradatsiyali sifat belgilarini taksimlanishi uchun maksimal
o‗zgaruvchanlikning ahamiyati
Belgilarning
gradatsiyalar soni
S
макс
Belgilarning
gradatsiyalar soni
s
макс
2
3
4
0.500(50.0 %)
0.333(33.3%)
0.250(25.0%)
5
6
7
0.200(20.0%)
0.367(36.7%)
0.143(14.3%)
Maksimal ifoda s
макс
kattaliklaridan foydalanib sifat belgilarining
variatsiya koeffitsientini, foizlarda ifodalangan o‗zgaruvchanlikning
haqiqiy ko‗rsatkichini va maksimal o‗zgaruv-chanlikni hisoblash mumkin.
Vp =
макс
s
s
100
Variatsiya
koeffitsienti
o‗rganilayotgan belgilarning nisbiy
o‗zgaruvchanlik koeffitsientini tavsiflaydi va turli to‗plamlarning bir
tekisligini baholashda keng ko‗llaniladi. Maksimal ahamiyati Vp = 100%,
s=s
макс
da kuzatiladi.
Tanlama ulushining xatosi s
p
-bu to‗plam tanlamasi ulushining
to‗liq bo‗lmagan taqdimot tanlamasi sababli barcha asosiy to‗plamga P ga
nisbatan og‗ish me‘yori. Ulush xatosi quyidagi formulada hisoblanadi:
n
s
S
p
bu erda s –sifat belgisining o‗zgaruvchanlik ko‗rsatkichi ,
n- tanlama xajmi,
Alternativ variatsiya uchun s=
pq
bo‗lganda tanlama ulushi
xatosi formulasi quyidagi ko‗rinishga ega bo‗ladi:
n
pq
S
p
bu erda
p
va
q
o‗lchoq birligi yoki foizlarda ifodalanishi mumkin.
Ma‘lumki p (yoki q ) ni p
s
p
intervalida uchratish ehtimoli 68% ni, p
224
2 s
p
intervalida uchratish -95% ni va p
3s
p
intervalida 99% tashkil etadi.
SHundan kelib chiqqan holda miqdor o‗zgaruvchanlik singari 99%
ehtimolli barcha
p
ifodalar uch karra xatolikka ega bo‗lgan tanlama
ulushida jaylashtirildi.
Nazorat savollari
1.
O‗zgaruvchanlik nima ?
2.
O‗zgaruvchanlik nima uchun o‗rganiladi?
3.
Miqdor o‗zgaouvchanlik dganda nimani tushunasis ?
4.
Sifat o‗zgaruvchanlik dganda nimani tushunasis ?
225
Do'stlaringiz bilan baham: |
