B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

x
s
%
100
Variatsiya koeffitsienti o‗zgaruvchanlikning nisbiy ko‗rinishi 
hisoblanadi. Variatsiya koeffitsientini ko‗llash faqat musbat ifada 
qo‗llanilgan belgilar variatsiyasini o‗rganganda ma‘lum bir maztunga ega 
bo‗ladi. 
Variatsiya koeffitsienti 0
C
0
ga yaqin bo‗lganda harorat 
o‗zgarishlarini tavsiflash uchun hisoblanganda , o‗zgaruvchi belga musbat 
bo‗lgan holda ham, manfiy ifodalangan holda ham xech qanday 
mazmunga ega emas. 
Agar variatsiya koeffitsienti V o‗rtacha 10% dan yuqori 20 % dan 
kam bo‗lsa o‗rtacha , agar variatsiya koeffitsienti 20 % dan ortiq bo‗lsa 
yuqori deb hisoblanadi. 
Ba‘zan ma‘lumotlarning bir xillik darajasini tavsiflash uchun 
variatsiya koeffitsientini ifodalovchi 100 gavcha bo‗lgan ko‗shimcha 
kattaliklardan foydalanish maqsadga muvofif. Bu ko‗rsatkich bir tekislik 
koeffitsienti deb ataladi va quyidagi formula bilan aniqlanadi V=100

V. 
O‗zgaruvchanlik va bir tekislik koeffitsientlari prosentlarda 
ifodalanuvchi noaniq, abstrak sonlar sifatida har xil o‗lchamdagi o‗zgarib 
turuvchi belgilarni taqqoslashda , masalan balantlik va og‗irlikni, azot 
miqdorini va barg sathini , shuningdek ko‗rsatkich darajasini bir biridan 
keskin farq qilgan o‗zgaruvchanlikni taqqoslash (masalan tolali zig‗ir va 
ildizmevalar hosili ) imkonini beradi. 
Bir xil o‗lchamdagi o‗zgaruvchan belgilarni o‗rganishda ma‘lum 
darajada ehtiyot bo‗lish lozim Variatsiya koeffitsienti o‗zgaruv-chanlik 
to‗g‗risida noto‗g‗ri tasavvur keltirib chiqarishi mumkin, masalan har xil 
ahamiyatli 
x
va bir xil s da. Bunday hollarda variatsiya darajasini s
2
va s 
kattaliklari bilan baholash lozim. 

---

220 
Tanlangan o‗rtachaning xatosi yoki tanlamaning xatosi s
x
~
hamma 
(umumiy ) to‗plamning o‗rtachasidan tanlangan o‗rtacha 
x
og‗ish 
o‗lchami hisoblanadi 

. 
Tanlama xatolari tanlama to‗plamining to‗liq bo‗lmagan taqdimoti 
yoki faqat tanlangan uchungina hos bo‗lgan tadqiqotga aytiladi. Ular butun 
genial to‗plam uchun tanlamalarni o‗rganish davomida olingan natijalarni 
ko‗chirish bilan bog‗liq. Bu xatolarning kattaligi o‗rganilayotgan
belgilarni ko‗chirish darajasiga va tanlama xajmiga bog‗liq. 
O‗rtacha tanlama xatosi tanlama standart og‗ishi 
s



ga to‗g‗ri 
proporsional va
n
o‗lcham sonidan olingan kvadrat ildiziga 
teskariproporsional, ya‘ni: 
s
x
~
= 
n
s
= 
n
s
2
Tanlama xatosi o‗zgarib turuvchi belgilarning birligida aks ettiriladi 
va o‗rtachalarga mos kelgan holda 

ishoralari ko‗yilgan holda 
ko‗chiriladi, ya‘ni : 
x

s
x
~
. Tajriba materiallari kanchalik kam o‗zgarib 
tursa va o‗rtacha arifmetik qanchalik katta miqdordagi o‗lchamlardan 
hisoblab chiqilgan bo‗lsa o‗rtacha arifmetik shunchalik kichik 
bo‗ladi.Tanlamaning xatosi tegishli o‗rtachaning foizlarida ifodalanib , 
o‘rtacha tanlamaning nisbiy xatosi 
deb ataladi : 
s
x
~
% = 
x
s
x






100% 
O‗rtacha nisbiy xatolik ba‘zan
R 
harfi bilan ifodalanadi va 
―tajribaning aniqligi‖ , ―tadqiqotning aniqligi‖ , ―tekshirishning aniqligi‖ 
deb ataladi. Tan olish joizki bu ildiz olib ketgan tushuncha o‗ta 
qoniqarsiz. 
Bir xil ahamiyatli o‗rtacha tanlamalarning ichida
R 
o‗lchamining
ortib borishi tajriba aniqligi pasayib borishidan dalolat beradi , qaysiki 
tadqiqotning absalyut xatoligi ortgan sari nisbiy xatoligi , ya‘ni
R
ham
yuqori bo‗ladi. Bundan tashqari , qayd etilgan holatda muvofiq elementi 
―aniqlik ‖ tushunchasini kiritib , 
R
o‗lchami ko‗pincha asossiz ravishda 
tajriba ishlarining sifatini baholashda va dala tajribalarini buzilganligini 
aniqlashda (brak qilishda) qo‗llaniladi. SHundan kelib chifib , agar
R 5% 
dan yuqori bo‗lsa metodikani takomillashtirish tavsiya etiladi ,
R >7-8% 
bo‗lsa brak qilinadi. 
Bunday yondashuv juda shartli, qaysiki 
R
ifodasi tadqiqotning 
metodik jixatda qanday darajada olib borilganigina emas, shu bilan birga 
etishtirilayotgan ekinning hosildorligiga ham bog‗liq. Hosildorlik 

---

221 
ko‗rsatkichi hisobga olinmagan hollarda har xil absalyut xatoliklarga va 
shuningdek 
R 
ko‗rsatkichi aniqlik darajasi bir xil bo‗lgan tajribalar har xil 
turkumlanishi mumkin . 
Masalan, donli ekinlar bilan bog‗liq tajriba tuproq unumdorligi past, 
o‗rtacha va yuqori bo‗lgan dalalarda olib borilganda o‗rtacha don 
hosildorligi mos ravishda 14, 25 va 45 s/ga ni tashkil qilganda xatolik 
ko‗rsatkichi taxminan s
x
~

1.5 s/ga bo‗ladi.Mutloq aniqlikda , qaysiki 
ularning o‗lchovi absalyut xato s
x
~
bo‗lganda bu tajribalar bir xil qimmatga 
ega. Biroq 
R 
kattaligi bo‗yicha birinchi tajriba ―ishonchli bo‗lmagan‖ 
tajribalarga kiritiladi va brakka chiqariladi, (R = 10.7 %), ikkinchisi uchun 
―aniqligi ‖ past bo‗lgapnligining sabablari aniqlanishi lozim (R = 6.0 %), 
uchinchi trjriba esa etarli darajada ―aniq ‖ olib borilgan (R = 3.3 %). 
Tushunarli, mazkur holatda 
R
ko‗rsatkichi tadqiqotchini tadqiqotning 
mukarrar aniqligi bo‗yicha noto‗g‗ri muloxazalarga kelishiga olib keladi.
Etarlicha asoslanmaganligi uchun va tajribaning aniqligi bo‗yicha 
ikki yoqlama tushuncha bo‗lganligi sababli keyinchalik biz undan 
foydalanmaymiz. Keyinchalik o‗rtacha nisbiy xatolikka
R
harfidan 
foydalanish ham qarshilikoar keltirib chiqarmoqda. Ma‘lumki, bu simvol 
(belgi ) bilan barcha boshqarmalarda va matematik statistika bo‗yicha 
darsliklarda ehtimollik tushuniladi. Mazkur ishda nisbiy xatolikni
s
x
~
% 
belgisi bilan belgilaymiz.