Б и р и н ч и булим

Ishchi o‘lchash asboblari xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida amaliy o‘lchashlar uchun mo‘ljallangan. Ular aniqligi orttirilgan o‘lchash asboblariga va texnik o‘lchash asboblariga bo‘linadi.
Namunaviy o‘lchash asboblari ishchi o‘lchash asboblarini tekshirish va ularni o‘zlari bo‘yicha darajalashga xizmat qiladi.
Etalon asboblar fizik kattalik biriklarini qayta tiklash va saqlash, ularning o‘lchamlarini namunaviy o‘lchash asboblari orqali xalq xo‘jaligida qo‘llanadigan ishchi o‘lchash vositalariga o‘tkazishga xizmat qiladi. Fizik kattaliklarning birliklari o‘lchami shu usul bilan etalonlardan namunaviy o‘lchash asboblari yordamida boshqa o‘lchash asboblariga o‘tkaziladi.
O‘lchash vositalarining ko‘rsatishlaridagi xatoliklarni aniqlash yoki ularning ko‘rsatishlariga tuzatish kiritish maqsadida o‘lchash vositalarining ko‘rsatishlarini namunaviy o‘lchash asboblarining ko‘rsatishlariga solishtirish taqqoslash deb ataladi.
Shkala bo‘linmalariga asbobni tekshirish uchun qabul qilingan o‘lchov birliklarida ifodalangan qiymatlar berish amali darajalash deb ataladi.
O‘lchash vositalari yordamida o‘lchanayotgan fizik kattaliklar o‘lchash axboroti signali foydalaniladigan biror chiqish kattaligiga o‘zgartiriladi.
Fizik kattalikni o‘lchashda o‘lchash qurilmasi (asbobi) ko‘rsatkichni fizik kattalikka mutanosib ravishda siljitadi:
(1.4)
bu yerda, φ – asbob ko‘rsatkichining burchakli yoki chiziqli siljishi, V – o‘lchanayotgan fizik kattalik.
(1.4) bog‘lanish asbob shkalasining tenglamasi yoki xarakteristikasi deyiladi.
Har qanday o‘lchash asbobining ishlashi natijasida ko‘rsatkichning siljishi o‘lchanadigan kattalikni qiymatiga moslab o‘zgariladi. Shu sababli o‘lchash asbobini sxematik ravishda, o‘lchanayotgan fizik kattalik B ni ko‘rsatkichning mexanik siljish miqdori φ ga o‘zgartiradigan o‘zgartkich deb qarash mumkin.
Oraliq o‘zgartishlar soniga qarab asbobni bo‘g‘inlarga bo‘lish mumkin, bu bo‘g‘inlarning har biri asbob ichida B miqdorni ma’lum tarzda o‘zgartiradi. Ana shu bo‘g‘inlar majmuasi o‘lchanayotgan kattalikning talab etilgan o‘zgarishini ko‘rsatkichning siljishi φ ga o‘zgartiradi.



1.2– rasm. O‘lchash asbobining umumlashgan strukturaviy sxemasi

Istalgan o‘lchash asbobining strukturaviy sxemasi, uning ishlash prinsipidan qat’iy nazar, ketma-ket ulangan o‘lchash bo‘g‘inlari O‘b_1, O‘b₂, O‘b₃,.....,O‘b_n (1.2-rasm) qatoridan tuzilgan zanjir kabi tasvirlanishi mumkin. Birinchi bo‘g‘in O‘b₁ uchun kirish qiymati bo‘lib B kattalik xizmat qiladi. Har bir bo‘g‘inning chiqish qiymati keyingi bo‘g‘in uchun kirish qiymati bo‘lib xizmat qiladi. Oxirgi O‘b_n bo‘g‘inning chiqish qiymati ko‘rsatkichning B_n= φ siljishini anglatadi.

Umumiy holda o‘lchash vositalarining strukturaviy sxemasini qurish prinsipiga qarab ikki guruhga bo‘lish mumkin: to‘g‘ri o‘zgartiradigan o‘lchash sxemasi va signali moslashtiriladigan o‘lchash sxemalari. To‘g‘ri o‘zgartirish prinsipi bo‘yicha o‘lchash vositalarida o‘lchanayotgan kattalik dastlabki o‘zgartkichga yoki uning o‘lchash zanjiri qismidan iborat bo‘lgan sezgir elementga keladi. O‘lchash zanjirida, odatda, o‘lchanayotgan kattalikni axborotning biror eltuvchisi (elektr tok kuchi yoki kuchlanishi. siqilgan havo bosimi va boshqalar) signaliga o‘zgartirish kiritish bo‘yicha amalga oshiriladi. So‘ngra mazkur signal kuchaytiriladi va sanash qurilmasiga uzatiladi. Eng sodda variantda shu sxemadan faqat sezgir element va sanash qurilmasi qolishi mumkin. To‘g‘ri, o‘zgartkich sxemalari sodda, ishonchli, yetarli tezkorlikka ega hamda uncha qimmatga tushmaydi. Ammo ulardan, amalda, kichik signallarini o‘lchashda foydalanib bo‘lmaydi. Defferensial o‘zgartkichlar va ular bilan o‘lchash sxemalari to‘g‘ri o‘zgartkich sxemalari turlaridan biridir.