B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

markazlashgan
(Kanada, Shveystariya va b.) va 
markazlashmagan
(AQSh, Germaniya va b.) 
Qator mamlakatlarda prognozlarni ishlab chiqishga xos bo’lgan 
umumiy belgilarni ko’rib chiqamiz. AQShda prezident apparatida statistik-
siyosiy bo’lim mavjud bo’lib, u davlat boshlig’i uchun prognoz 
ma’lumotlarini tayyorlaydi. Amerika kongressida fan-texnika taraqqiyoti 
oqibatlarini baholash Byurosi faoliyat yuritadi. Bu erda maslahat-axborot 
xizmatlari ko’rsatuvchi muassasa, prognozlarni ishlab chiqishga 
ixtisoslashgan ko’plab muassasalar (bo’limlar) tashkil etilgan. Ularni 
tashkil etish 60-yillarda avjiga chiqdi. Biroq keyinchalik ushbu 
muassasalarning yuztasiga yaqini o’z faoliyatini saqlab qoldi. Mamlakatda 
hukumat muassasalari yoki xususiy korporastiyalar uchun prognozlarga 
sharnoma buyurtmalari amaliyoti ustunlik qiladi. Bundan tashqari, ayrim 
shtatlarda 70-yillardan boshlab shtatlarni rivojlantirishning uzoq muddatli 
yig’ma prognozlarini ishlab chiqish uchun maxsus komissiyalar va 
markazlar tashkil etilgan. Prognoz axboroti bilan almashish “Kelajak 
olami” xilidagi turli ilmiy jamiyatlar orqali amalga oshiriladi. 
Prognozlashtirish nazariyasi va amaliyoti masalalari bo’yicha qator 
jurnallar 
chop 
etiladi. 
AQShda 
60-yillarda 
qator 
manfaatdor 
vazirliklarning birgalikdagi rejali harakatlarini nazarda tutuvchi RDB 
(rejalashtirish – dasturlash – byudjetlash) tizimidan foydalanishga urinib 
ko’rildi. Keyinchalik hukumat bir necha marta rejalashtirish 
imkoniyatlariga murojaat etdi. Biroq mamlakatning antistiklik tartibga 
solishdagi muvaffaqiyatsizligi rejaga qarshi kayfiyatning o’sishiga olib 

---

45 
keldi. Shuning uchun AQShda davlat yo’li bilan tartibga solishning 
zamonaviy nazariyasi oldida quyidagi muhim masalalarni hal etish zarurati 
turibdi: 
• amaldorlar apparatining byurokratiyasi, korrupstiyasi va 
mikrodarajada qarorlar deformastiyasining oldini olgan holda davlatning 
iqtisodiyotga o’z vaqtida va samarali ta’sirini qanday qilib ta’minlash 
mumkin; 
• volyuntarizm, byudjet-soliq bosimi va davlat qarzining ortib 
ketishiga yo’l qo’ymagan holda raqobat erkinligi, tashabbus va 
tadbirkorlik, mehnat qilish, investistiyalar va innovastiyalarga qiziqtirishni 
qanday qilib ta’minlash mumkin. 
Buyuk Britaniyada iqtisodiy prognozlashtirish masalalari bilan 
shug’ullanuvchi universitetlar qoshida bir necha ilmiy va prognoz 
markazlari tashkil etilgan. 
Germaniyada prognoz markazlari ichida o’z ahamiyati bo’yicha 
Jahon iqtisodiyoti instituti hamda kasaba uyushmalari birlashmalarining 
Iqtisodiy va ijtimoiy tadqiqotlar instituti ajralib turadi. Boshqa 
mamlakatlarda bo’lgani kabi axborot almashuviga katta e’tibor qaratiladi. 
Hozirgi vaqtda jahonda jamiyat hayotining turli sohalarida, shu 
jumladan iqtisodiyotda prognozlashtirishni amalga oshiruvchi qudratli 
xalqaro tashkilotlar tashkil etilgan. "Futuribl" xalqaro uyushmasi, 
Kelajakni tadqiq etish qo’mitasi, Rim klubi va boshqalar katta nufuzga 
ega. 
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda kon’yunktura prognozlari 
alohida o’rin tutib, ularda: 1) alohida tovar bozorida, 2) iqtisodiyotning 
muayyan sektorida, 3) jahon bozoridagi iqtisodiy vaziyat baholanadi. 
Prognozlarda nafaqat rivojlanishning obyektiv yuzaga keladigan 
tendenstiyalari, balki bozorni davlat yo’li bilan tartibga solishning 
ehtimoliy oqibatlari ko’rib chiqiladi. 
Jahon 
xo’jalik 
yuritish 
tizimi 
hozirgi 
vaqtda 
nafaqat 
prognozlashtirish, balki rejalashtirish imkoniyatlaridan ham faol tarzda 
foydalanmoqda. Rejalarni ishlab chiqishda quyidagi usullar qo’llaniladi: a) 
makrorejalashtirish; b) mezorejalashtirish, ya’ni tarmoqlar, kichik 
tarmoqlar, hududiy-ishlab chiqarish majmualari, "metakorporastiyalar"dan 
hosil bo’luvchi sanoat uzellari, ular jumlasiga tarmoqlararo, mintaqalararo 
va xalqaro moliya-sanoat guruhlari kiradi; v) hududiy rejalashtirish, ya’ni 
mintaqaviy va mahalliy hokimiyat organlarining prognozlari, byudjet 
rejalari va dasturlari; g) firma darajasida mikrorejalashtirish. Jahonning 
qator mamlakatlarida bir necha o’nlab yillardan buyon samarali 

---

46 
foydalanilayotgan indikativ rejalashtirish tajribasi alohida e’tiborga loyiq. 
Chet el amaliyotida rejalashtirishning sho’rolar tajribasidan keng 
foydalaniladi. Lekin, yuqorida ta’kidlanganidek, davlatlarning hozirgi 
rejalari ko’rsatmali xususiyatga ega emas. Rejalashtirishga nisbatan 
munosabat ko’p jihatdan shu bilan bog’liqki, iqtisodiy rivojlangan 
mamlakatlarda (masalan, AQShda 30-yillardagi “Buyuk qatag’ondan” 
keyin) takomillashuv va bozor mexanizmlarining o’zini o’zi tartibga 
solishiga ishonch yo’qoldi. Mutaxassislar ichida bozor iqtisodiy 
muvazanatga 
erishishni 
qiyinlashtiruvchi 
barham 
etilmaydigan 
nuqsonlarga 
ega 
degan 
fikr 
ustunlik 
qila 
boshladi. 
Ularning 
hisoblashlaricha, aynan davlatning bozorni tartibga soluvchi institutlarni 
ma’lum takomillashtirish yo’li bilan aralashuvi vaziyatni o’nglashi 
mumkin. Davlatning iqtisodiyotga bunday aralashuvini insonlar tomonidan 
biologik qonunlardan foydalanilishi bilan taqqoslash mumkin: biologiyada 
selekstiya tirik mavjudodlar evolyustiyasi jarayonini ko’p marta 
jadallashtirish imkonini beradi. Iqtisodiyotda ham: institutlarni tashkil 
etish va davlatning tegishli siyosati mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirish maqsadlariga erishish vaqtini qisqartirishi mumkin. Shuning 
uchun hozirgi vaqtda ko’plab davlatlar prognozlashtirish, byudjetlash, 
dasturlash va kontraktastiya (shartnoma asosida davlat xaridlari)dan faol 
tarzda foydalanmoqda.
Davlat va firmaning prognoz va reja ishining yo’nalishlari vaziyatni 
rivojlantirish va barqarorlashtirish vazifalari bilan belgilanadi. Shuning 
uchun tadbirkorlik tuzilmalari bilan davlat hokimiyati o’rtasida 
manfaatlarni yaqinlashtirish usullarini topish va indikativ rejalashtirishga 
xos bo’lgan shartnoma munosabatlarining imkoniyatlaridan foydalanishga 
o’tish kuzatilmoqda. Bir tomondan, tijorat munosabatlari firmaga 
rejalashtirishdan faoliyatning samarali yo’llarini tanlash va asoslash 
bo’yicha boshqaruv Funksiyasi sifatida foydalanishni belgilab beradi, 
ikkinchi tomondan esa, istalgan firma rahbariyati bozor muhitida o’zining 
barqaror mavqeiga ega bo’lish uchun butun jamiyatning xo’jalik 
munosabatlari rejalarida o’z ishtirokining maqsadga muvofiqligini 
tushunadi. O’z navbatida ko’plab mamlakatlar hukumatlari o’z davlat 
buyurtmalarini bajarish, davlat dasturlarida aks etgan va mamlakat 
indikativ rejasiga kiritilgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziflarni hal etishga eng 
ishonchli 
tadbirkorlik 
tuzilmalarini 
faol 
jalb 
qilishmoqda. 
Prognozlashtirish va rejalashtirishning zamonaviy amaliyoti rivojlangan 
matematik-statistik vositalarga tayanadi va yuzlab modellarga hamda turli 
hisob-kitoblar usullariga ega. Optimal dasturlash va operastiyalarni tadqiq 

---

47 
etish usullari keng qo’llanilmoqda. 
Mamlakatimizda bozor munosabatlari doirasida rejalashtirish 
nazariyasi va amaliyoti o’zining dastlabki bosqichlarida turibdi. O’tmishda 
orttirilgan tajribani yangi iqtisodiy sharoitda qo’llashning iloji bo’lmay 
qoldi. Bozor vazifalarini hal etishda uni yangilash uchun vaqt talab etiladi. 
Agar rejalashtirish tamoyillari tubdan o’zgarsa, uslubiy salohiyat kamroq 
o’zgaradi. Bir tomondan, bozor muvazanatiga erishish, ikkinchi tomondan, 
xo’jalik ichida rejalashtirish qator umumiy belgilar mavjud. Harakatlarni 
optimallashtirish algoritmlarining xususiyatlari bozor iqtisodiyotining 
ko’plab institustional xususiyatlariga qat’iy nazariy ma’no berish va ularni 
matematik ifodalash imkonini beradi. Shuning uchun bozor sho’ro 
rejalashtirish metodologiyasining ishlanmalaridan ijodiy va o’rinli 
foydalanishni talab etishi mumkin. Ilgari sobiq ittifoqda ishlab chiqilgan, 
axborot yig’ish va unga ishlov berishning davlat tizimini hisobga olgan 
holda EHMdan foydalanish asosida tuzilgan iqtisodiyotning optimal tarzda 
faoliyat ko’rsatishi tizimi (IOFKT), mutaxassislar fikriga ko’ra, unga 
tegishlicha ishlov berilgach, yangi iqtisodiy tizimda ham samarali bo’lishi 
mumkin. IOFKT asosini narxlar va iqtisodiy me’yorlar yordamida makro 
va mikrodarajalarda rejalarni kelishish tartibotlari tashkil etadi. 
Shunday qilib, iqtisodiy oldindan ko’ra bilishning jahon amaliyoti 
o’zining haqiqiy ustunliklarini aniqlaguncha uning imkoniyatlarining tan 
olinmasligidan tortib to ma’muriy-buyruqbozlik rejimida rejaning 
fetishigacha bo’lgan uzoq evolyustiya yo’lini bosib o’tdi. Insonlarga 
rejalashtirishning jamiyat iqtisodiy hodisalarga ta’sir etishining keng 
imkoniyatlari oydinlashdi. Sobiq ittifoqning ushbu sohadagi tajribasi 
davlat tomonidan rejalashtirishning kuchli va zaif tomonlarini aniqlashga 
yordam berdi. Hozirgi vaqtda ko’plab mamlakatlar hukumatlari o’z 
vazifalarini hal etish uchun dasturlash va indikativ rejalashtirishdan faol 
tarzda foydalanishmoqda. Jahonning sanoati rivojlangan mamlakatlari 
rejalashtirish va prognozlardan foydalanish orqali butun jamiyatni 
rivojlantirish maqsadlariga erishish uchun bozor jarayonlariga ta’sir 
ko’rsatishga urinishadi. Firma darajasida reja ko’rsatkichlari mulkdor yoki 
rahbar tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Bu erda biznes-
rejalashtirish usuli faol qo’llaniladi. Ayniqsa, yirik firmalarda strategik 
rejalashtirishning barqaror amaliyoti yaxshi natija bermoqda. Ushbu jahon 
tendenstiyalari sobiq sho’rolar tuzumi mamlakatlari iqtisodiyotida ham 
amal qila boshladi. 
Tegishli 
adabiy 
manbalar 
tahlili 
indikativ 
rejalashtirish 
evolyustiyasining mohiyati va shakllari, uning davlat yo’li bilan tartibga 

---

48 
solish va aralash iqtisodiyotning bozor usuli bilan o’zini o’zi tartibga 
solishi o’zaro nisbati yuzasidan boshlang’ich fikrlarni shakllantirishga 
yordam berdi.