B abdullayeva, M. Usmonbayeva, O’. Asqarova, F. Ehsonova, S. Hakimov

Kaykovus,  Unsurul  Maoliy 
(1021  (22)  –  ?    yillar)  –  alloma,  Sharq 
mutafakkirlaridan biri, “Qobusnoma” asarining muallifi. Mutafakkir haqida bizgacha 
batafsil ma’lumotlar  yetib kelmagan. Allomaning tug’ilgan yili va joyigina  ma’lum. 
U  1021  (22)  yilda  Tabaristonda    (hozirgi  Kaspiy  dengizining  janubidagi  hudud)da 
tug’ilgan. Manbalardan ma’lum bo’lishicha, alloma Gilon qabilasiga mansub bo’lgan. 
Kaykovusning  mashhur  asari  “Qobusnoma”  bo’lib,  u  allomaning  boy  hayotiy 
tajribasi,  hayotiy  kuzatishlari  (asar  yaratilgan  vaqtda  alloma  oltmishni  qoralagan) 
asosida  yaratilgan.  Asar  Unsurul  Maoliy  Kaykovusning  o’g’li  –  Gilonshohga 
bag’ishlangan. 
Asarda  javonmardlik  masalasi  keng  o’rin  beriladi.  Allomaning  fikriga  ko’ra 
javonmardlikning  asosi  quyidagilardir:  rostlik;  rostlikka  xilof  ish  qilmaslik;  xayr 
ishini ilgari tutish. 
Mutafakkir  tomonidan  juvonmardlikning  ustunlari  (ruknlari)  quyidagilar  deya 
e’tirof  etiladi:
 
jasurlik,  mardlik,  sabr-matonat,  va’daga  vafo  qilmoq,  pok  dil  va  pok 
zabon  bo’lmoq;  asirlarga  ziyon  yetkazmaslik,  bechora  kishilarga  madad  berib, 
yomonlarning yomonlig’ini yaxshilardan yiroq tutish, rostgo’ylik, yaxshiga yomonlik 
qilmaslik, ziyon-zahmatdan saqlash, odamlarga ziyon-zahmat yetkazmaslik. 
Juvonmardlik  yo’lini  tanlagan  yoshlar  quyidagi  ko’rsatmalarga  amal  qilishlari 
lozim:  ko’zni  yomon  nazardan  saqlash;  qo’lni  yomon  ishdan  saqlash;  tilni  yomon 
so’zdan  saqlash. 
Juvonmardlikning kamolot nuqtasi quyidagilardir: o’z mol-mulkini o’zganikidan 
ajrata bilish; xalq mulkiga ta’ma qilmaslik; birovning mol-mulkiga xiyonat qilmaslik; 
xalqqa yomonlik qilmaslik; qanoatli bo’lish. 
Kaykovusning  fikriga  ko’ra,  axloqlilikning  birinchi  belgisi  –  suxandonlik  
sanaladi.  Alloma  suxandonlik  rost  so’zlashdir,  deya  hisoblaydi.  Suxandonlik  nuqtai 
nazardan kishilarni to’rt toifaga ajratadi. Ya’ni: 1) xil kishilar ko’p narsani biladi va 
yana  bilgisi  kelaveradi;  ular  olimlar  bo’lib,  ularga  bo’ysunish  kerak;  2)  bilmagan 
narsasini  bilishga  harakat  qiladi,  ular    qobil  kishilar  bo’lib,  bunday  kishilarga 
o’rgatish kerak; 3) bilganini ham bilmaydi, uyquda yashagandek, ularni “uyg’otish” 

---

 
105 
kerak;  4)  bilmaydi  va  bilmaganini  tan  olmaydi.  Bular  johil  kishilar  bo’lib,  ulardan 
qochish kerak.