B abdullayeva, M. Usmonbayeva, O’. Asqarova, F. Ehsonova, S. Hakimov

 
Kun  tartibi  mashqlari 
–  ta’lim  oluvchilarni  belgilangan  kun  tartibiga  amal 

---

 
110 
qilishga odatlantirish, u asosida muayyan harakatlarni bajarish, ish va bo’sh vaqtdan 
to’g’ri foydalanishga o’rgatish uchun xizmat qiladigan mashqlar. 
 
Kvintilian,  Mark  Fabiy 
(e.  35-96  y.y.)  –  qadimgi  Rim  mutafakkiri,  notig’i, 
birinchi  professional  o’qituvchi, davlat  maktabining  asoschisi.  Mutafakkirning  kelib 
chiqishi  haqida  aniq  ma’lumotlarga  mavjud  emas.  Bir  guruh  tadqiqotchilar,  uning 
Ispaniyadagi  taniqli  oilada,  boshqa  guruh  olimlari  esa  unchalik  boy  va  taniqli 
bo’lmagan  oiladan  kelib  chiqqanligidan  gurvohlik  berishadi.  Biroq,  shunisi  aniqki, 
uning otasi va bobosi taniqli ritorik (notiq)lar bo’lishgan. 
Mark 5-7 yoshlarda bo’lganda xuddi Aristotel kabi uni ham maktabga tayyorlash 
uchun  murabbiylar  qo’liga  topshirishdi.  Rimda  tahsil  olgan  Mark  o’zini  sud  notig’i 
bo’lishga  jiddiy  tayyorlay  boshladi.  Imperatorlar    Vespasian,  Tit  va  Domitsianlar 
davrida  bir  necha  bor  sudda  advokat  sifatida  ishtirok  etdi,  biroq,  u  amaliyotchi  sud 
notig’i sifatida emas, balki nazariyotchi va pedagog sifatida katta shuhrat  qozongan. 
Kvintilian  birinchi  professional  o’qituvchi,  davlat  maktabining  asoschisi,  chiroyli 
nutq  so’zlovchi  professor  unvoniga  ega  shaxs  sanaladi.  E.  70-yillarida  imperator 
Vespasian unga davlat xazinasidan ajratilgan mablag’ hisobiga nafaqa tayinlagan. 
Mashhur  pedagog  20  yil  davomida  Rimning  taniqli  va  badavlat  yoshlariga 
notiqlik  san’ati  asoslari  to’g’risidagi  bilimlar  bergan.  Uning  o’quvchilari  orasida 
Kichik Pliniy va Yuvenial (Rimning taniqli hukmdorlari) bo’lgan. Uning tarbiyasiga 
imperatorlarning merosxo’rlari topshirilgan. U hatto Rimning eng mashhur qattiqqo’l 
va qonxo’r  hukmdori  Domitsian bilan do’st bo’lib, uni  chin  dildan  sharaflagan. O’z 
navbatida  Domitsian  Kvintilianni  moddiy  mablag’  bilan  qo’llab-quvvatlab,  unga 
nisbatan  hurmat  ko’rsatgan.  Taxmin  qilishlaricha,  mashhur  pedagog  hukmdorning 
misli  ko’rilmagan  “notiq    konsuli”  bo’lgan.  Qanchalik  mashhur  va  badavlat 
bo’lmasin,  Kvintilianni  baxtli  deb  bo’lmasdi.  Chunki  uni  yolg’iz  qoldirgan  holda 
yosh  xotini  va  navqiron  ikki  o’g’li  erta  vafot  etadi.  Mashhur  pedagog  hayotining 
so’nggi  yillari  imperator  Domitsianning  qonxo’rliklari  avj  olgan  vaqtga  to’g’ri 
kelgan. Imperator u tarbiyalagan o’quvchilarning ota-onalarini surgun qildi.  Bundan 
norozi bo’lgan Kvintilian ishdan bo’shashga majbur bo’ldi. 
Mashhur  pedagog  bolalar  7  yoshga  to’lgunlariga  qadar  ikki  til  –  yunon  va  ona 
tilini  mukammal  o’rganishlari  shart  deb  hisoblagan.  U  bolalar  bilan  tizimli  tashkil 
etilgan  mashg’ulotlarning  qiziqarli  bo’lishi  mumkin  emas,  deb  hisoblaydi.  Pedagog 
kichik  yoshdagi  bolalarni  maqtab  turish,  tengdoshlari  bilan  musobaqalashishga 
undash,  ulardan  nimalarnidir  iltimos  qilish,  mukofotlarni  berishda  ziqnalik 
qilmaslikni maslahat beradi. 
Kvintilian  o’zining  12  tomlik  “Notiqni  tarbiyalash”    asarida  qadimgi  yunon 
pedagogik g’oyalarini qayta ishlab, tizimlashtiradi va uni didaktik ko’rsatmalar bilan 
boyitadi.  Shu  sababli  mashhur  pedagogni  birinchi  didakt  deb  nomlash  mumkin. 
Mashhur pedagogning fikriga ko’ra ta’lim jarayoni quyidagilardan iborat:  1. Taqlid 
qilish. 2. Pand-nasihat. 3. Mashq. 
Mark  Fabiy  Kvintilian  quyidagi  metodik  tavsiyalarni  ilgari  suradi:  1.  Bolalarni 
savodga o’rgatishda ularga ko’rsatmali qurol yordamida bir vaqtning o’zida harfning 
rasmini ko’rsatish va nomini aytish lozim. 2. Ta’limda tizimlilik va izchillikka rioya 
etish  lozim.  3.  Bo’lajak  notiqda  xotirani  rivojlantirish,  uni  badiiy  so’z  qudratini  his 

---

 
111 
etishga,  nutq sur’atini ta’minlashga, urg’uni to’g’ri berishga,  so’zlarni aniq, ravshan 
ifodalashga,    nutqni  jonli  ifodalashga,  turli  jest  (oyoq,  qo’l,  gavda  harakatlaridan 
o’rinli  foydalanish)ga  o’rgatish  maqsadga  muvofiqdir.  4.  Bolaning  maktabgacha 
ta’lim  yoshidan  notiqlik  sirlarini  puxta  o’zlashtirilishiga  undash  kutilgan  natijalarni 
qo’lga kiritilishini ta’minlaydi.  5. Notiqlikni o’rganishning eng qulay va oson yo’li – 
bu she’rlarni yoddan aytish hisoblanadi. 
Mashhur  pedagog  birinchi  bo’lib,  she’r  yodlash  metodikasini  quyidagicha 
asoslaydi:  1.
 
She’rni  to’lig’icha  o’qish.  2.  She’rni  mantiqiy  jihatdan  qismlarga 
ajratish. 3. She’rning har bir qismini yodlash. 4. She’rni to’lig’icha ifodali o’qish. 
Mark Fabiy Kvintilian pedagogik fikrlar taraqqiyoti tarixida birinchi pedagogik 
asarni  yaratgan  shaxs  sanaladi.  Uning  “Notiqni  tarbiyalash”  asarida  didaktika  va 
metodikaning  asosi  bo’lgan  maktabgacha  ta’lim  yoshidagi  bolalarning  tarbiyasiga 
qo’yiladigan  talablar  tizimi  ishlab  chiqilgan.  Asarda,  shuningdek,  boshqa 
umumpedagogik  muammolar  ham  o’z  yechimini  topgan.  “Notiqni  tarbiyalash” 
asarida inson tabiati va uning rivojlanishiga oid pedagogik bilimlar ham o’z ifodasini 
topgan.  U  bolalarda  namoyon  bo’luvchi  qobiliyatni  yuqori  baholagan  va  bolaning 
juda  yoshligidanoq  qanday  qobiliyatga  egaligini,  uning  darajasini  aniqlash  mumkin 
ekanligiga qat’iy ishongan. 
Pedagogning  ta’kidlashiga  ko’ra  bolalarning  qobiliyatlari  quyidagi  belgilarda 
namoyon  bo’ladi:  kuchli  xotira,  o’tkir  zehn,  tezkor  fikrlash,  egallangan  bilimlarni 
uzoq vaqt saqlash, bolada juda yoshlikdan rivojlangan taqlidchanlik. 
Mark  Fabiy  Kvintilian  Rim  jamiyatining  yuqori  tabaqasiga  xos  oila  tarbiyasini 
keskin  tanqid  ostiga  oladi.  Odatda  yuqori  tabaqa  vakillarining  oilalarida 
uyushtiriladigan  bazmlarda  bolalar  ham  ishtirok  etar  va  kattalarning  nojo’ya  xatti-
harakatlariga  guvoh  bo’lardi.  Bu  esa,  tabiiyki,  ularning  tarbiyasiga  salbiy  ta’sir 
ko’rsatardi.  Pedagog  ota-onalarni  o’z  farzandlarini  haddan  tashqari  erkalatib 
yuborishlari,  shaxs  sifatida  shakllanishlarida  muhim  bosqich  bo’lgan  bolalikni 
yetarlicha  baholay  olmasliklari  uchun  keskin  tanqid  qiladi.  Bolalar  nihoyatda 
ta’sirchan  bo’lganliklari  sababli    ularda  ijobiy  fazilat  va  salbiy  illatlarning 
shakllanishi  oson  ekanligini  ta’kidlar  ekan,  Kvintilian  ota-onalar,  bolalarning 
tarbiyasi uchun javobgar shaxs (vasiy)lar va enagalardan ular uchun o’rtoq-tengdosh 
va pedagoglarni tanlashga jiddiy yondashishni talab qiladi. 
Mark  Fabiy  Kvintilian  insonparvar  pedagogikaning  asoschisi  sanaladi.  Ushbu 
fikrning  isbotini  pedagogning  quyidagi  fikrlaridan  ham  anglash  mumkin:  “Ota, 
o’g’ling  tug’ilganda  unga  ko’p  umidlar  bog’la,  zero,  katta  umidlardan  katta 
pedagogika shakllanadi”. Shuningdek, o’z davrida Mark Kvintilian pedagogikani fan 
sifatida shakllantirish zaruriyatini birinchi bo’lib anglagan. 
Pedagog  bolalarni  yoshlikdanoq  ularga  tanbeh    berib  bo’lsa-da,  nutqda 
tovushlarni  to’g’ri  talaffuz  etishga  o’rgatish  zarur, deb  hisoblagan.  Kvintilian  ta’lim 
va  tarbiya  jarayonida  o’qituvchilarning  diqqatlarini  o’quvchilarning  yosh  va 
individual  xususiyatlarini inobatga olishga  qaratadi. Uning qayd  etishicha, har doim 
va  har  qaerda  diqqatni  turli  yoshdagi  o’quvchilarning  o’ziga  xosliklari  va 
xususiyatlariga  qaratish  zarur.  O’qituvchi  har  bir  o’quvchining  qobiliyatini  sinab 
ko’rganidan  keyin  uni  nimaga  va  qanday  o’qitishni  hal  qiladi.  Zero,  bir  o’quvchida 
tarixiy 
bilimlarni 
o’rganishga, 
ikkinchisida 
she’riyatga, 
uchinchisida 

---

 
112 
huquqshunoslikka qobiliyat mavjud bo’ladi.  
Allomaning  fikricha,  bolalarni  o’qitishni  yo’lga  qo’yishda  faoliyatning  o’yin 
shaklida uyushtirishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Ularni o’qitishga o’rgatishda 
shoshqaloqlikka  yo’l  qo’yish  yaramaydi.  Chunki  bola,  avvalo,  harflar,  keyin  esa 
so’zlar   o’rtasidagi bog’liqlikni  tutilmasdan  ta’minlash  imkoniyatiga ega  emas. Ular 
bir  necha  bor  mashq  qilganlaridan  keyingina  ham  to’g’ri,  ham  tez  o’qiy  oladi. 
Bolalarga yozishni o’rgatishda esa o’qituvchi matnning mazmuniga diqqatni qaratishi 
zarur.  Bunda  matn  mazmunining  shunchaki  quruq  pand-nasihatdan  iborat  bo’lmay, 
o’zida axloqiy qoidalarni ifodalashini inobatga olish muhimdir. 
Mark  Kvintilian  o’qituvchi  obrazida  bilimli,  yuksak  madaniyatli,  bolalarni 
sevadigan, ularga chin dildan ta’lim beradigan, o’quvchilarni taqdirlash va jazolashda 
nihoyatda  ehtiyotkor  shaxsni  ko’radi.  U  namunali  o’qituvchi  sifatida  Sitseronni 
e’tirof  etadi.  Ta’limda  bo’lgani  kabi  tarbiya  jarayonida  ham  o’qituvchi  o’quvchilar 
bilan bir qadar yuqori turib munosabatda bo’lishi,  biroq, bunda me’yor chegarasidan 
chiqmasligi lozim. 
O’quvchilarni jismonan jazolashga rag’bat bildirishdan qochish kerak. Bolalarni 
jismonan  jazolashdan  avval  ularni  yaxshiliklar  qilish  va  haqiqat  uchun  kurashishga 
o’rgatish maqsadga muvofiqdir. Faqat keyingina o’quvchilarning u yoki bu talablarni 
buzganliklari uchungina jazolash to’g’ri bo’ladi. O’qituvchi va murabbiylar bolalarga 
nisbatan ota-onalarcha mehr-muhabbatga ega, ta’lim nazariyasi asoslaridan xabardor 
va ma’rifatli inson bo’lishlari zarur.  
Mark  Kvintilian  ijtimoiy  tarbiyaning  tarafdori  edi.  Chunki  ijtimoiy  tarbiya 
individual, uy tarbiyasiga ko’ra bir qator afzalliklarga ega. Mashhur pedagog maktab 
ta’limining  o’quvchilarda  o’zaro  musobaqalashish,  do’stlik  munosabatlarini 
o’rnatish,  jamiyatda  ustuvor  bo’lgan  axloq  me’yorlarini  o’zlashtirish,  qunt  bilan 
o’qish  asosida  mavjud  qobiliyatlarni  rivojlantirish  ko’nikmalarini  shakllantirish 
mumkinligini  ifodalovchi  ijobiy  omillariga  e’tiborni  qaratadi.  Ijtimoiy  tarbiyani 
tashkil  etadigan  o’qituvchi,  agar  u,  tarixchi  va  notiqlarning  ishlari  bilan  yaqindan 
tanish  bo’lsa,  o’quvchilarning  tezda  muvaffaqiyatga  erishishlariga  yordam  beradi, 
diqqatlarini go’zallikka qaratadi, xatolarini to’g’rilaydi, o’quvchilarni doimo mustaqil 
fikrlashga  o’rgatadi.  O’z  asarida  Mark  Kvintilian  har  predmetning  ta’lim  tizimidagi 
ahamiyatini batafsil yoritadi.