B. A. Xakimov biologiya fanidan masalalar

8.29.Irsiy o„zgaruvchanlik 
Irsiy o‗zgaruvchanlik genotipik o‗zgaruvchanlik deb ham ataladi. Uni kombinativ va mutatsion 
o‗zgaruvchanliklarga ajratiladi. Kombinativ o‗zgaruvchanlik. Bunda genlar tuzilishi o‗zgarmaydi, 
genotipda yangi genlar majmuasi hosil bo‗ladi. Jinsiy ko‗payuvchi organizmlarda kombinatsion 
o‗zgaruvchanlikning quyidagi mexanizmlari mavjud: 
1. Meyozda xromosomalarning mustaqil taqsimlanishi; 
2. Otalanish jarayonida xromosomalarning tasodifiy to‗plamihosil bo‗lishi; 
3. Krossingover natijasida genlar rekombinatsiyalanishi. 
Jinssiz ko‗payuvchi mikroorganizmlarda kombinativ o‗zgaruvchanlikning o‗ziga xos 
mexanizmlari: transformatsiya va transduksiya mavjud. 

---

156 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
Transformatsiya – hujayra irsiyatning unga yot DNK kirishi natijasida o‗zgarishi. (Griffit – 1928, 
Everi – 1944). 
Transduksiya – irsiy axborotni bir hujayradan ikkinchisiga viruslar (bakteriofaglar) orqali 
ko‗chirilishi. 
Mutatsion o‗zgaruvchanlik – irsiy axborotning tuzilishi va miqdori o‗zgarishi natijasida kelib 
chiqadi. 
Mutatsiyalarning sababiga ko‗ra spontan va industirlangan mutatsiyalarga ajratiladi. 
Qanday hujayralarda va hujayraning qaysi qismida o‗zga rishlarga qarab generativ, somatik, yadro 
(xromosoma) va sitoplazmatik mutatsiyalar tafovut etiladi. Fenotip o‗zgarishiga qarab: 
ko‗rinadigan (morfologik, fiziologik) va bioximiyaviy mutatsiyalar mavjud. Organizmning hayot 
faoliyatiga ta‘siriga qarab: letal, yarimletal, shartli letal, steril, neytral, kuchaytiruvchi mutatsiyalar 
mavjud. Irsiy axborotning qanday tuzilish darajasida o‗zgarishiga qarab: genom, xromosoma va 
gen mutatsiyalari tafovut etiladi. 
.

---

157 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
1.Replikatsiya boshlanguncha DNKning o‗zgargan qismi fermentlar yordamida kesib 
tashlanadi va normal azotli asoslar bilan tiklanadi. 
2. Replikatsiya jarayonida yuqoridagi o‗zgarishlar replikatsiya davrida amalga oshiriladi. 
3. Replikatsiyadan keyin oqsillar, fermentlar faolligi o‗zgarishiy o‗li bilan amalga oshiriladi.
Xromosomalar ichi mutatsiyalariga, inversiya, duplikatsiya va deletsiya misol bo‗ladi 
xromosomalararo mutatsiyalarga esa – translokatsiya misol bo‗ladi
Gen mutatsiyalari (transgenatsiyalar). Hujayrada replikatsiya va reparatsiya jarayonlari buzilishi 
natijasida kelib chiqadi. Gen mutatsiyalari xillari quyidagi jadvalda aks ettirilgan
 

---

158 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42