B. A. Xakimov biologiya fanidan masalalar

8.27.Sitoplazmatik irsiylanish 
Yadrodan tashqari, xromosomaga bog‗liqmas o‗zgaruvchanlik deb ham ataladi. Irsiyatning bu 
shakli o‗z-o‗zidan ko‗payuvchi sitoplazma organoidlariga bog‗liq. Ma‘lumki mitoxondriyalar, 
plastidalar o‗z DNKsiga ega. Sitoplazmatik irsiyat shu organoidlarga bog‗liq, lekin yadro DNKsi 
nazoratida yuzaga chiqadi. Masalan, o‗simliklarda olachiporlik belgisi ona avlodi orqali 
irsiyatlanadi. Bunday o‗simliklarda plastidalarning ayrimlari xlorofil pigmentini hosil qilmaydi. 
Hujayralar bo‗linishi jarayonida plastidalar notekis taqsimlanadi, natijada birlarda mozaik 
ravishda oq dog‗lar paydo bo‗ladi. Agar tuxum hujayrada anomal plastidalar bo‗lsa, ulardan 
rivojlanuvchi o‗simliklarda olachiporlik belgisi kuzatiladi. Zamburug‗ hujayralari 
mitoxondriyalarida nafas fermentlari genlari va antibiotiklarga chidamlilik genlari aniqlangan.
Bakteriyalarda halqasimon DNK molekulalari – plazmidalar aniqlangan. Ular tarkibida erkaklik 
jinsiy F faktori, antibiotiklarga chidamlilik R faktori mavjud. Patogen (kasallik keltirib 
chiqaruvchi) bakteriyalar va ichak bakteriyalari (kasallik keltirib chiqarmaydi, R faktori mavjud) 
orasida konyugatsiya kuzatilishi mumkin. Bunda ichak bakteriyalarini R faktori patogen 
bakteriyalarga o‗tib, ularda antibiotiklarga chidamlilikni hosil qiladi. Irsiyatning sitoplazmada 
joylashgan faktorlarini plazmogenlar, ularning majmuasini esa plazmon (plazmotip) yoki sitotip 
deyiladi. Odamda ko‗p irsiy kasalliklar mitoxondriya genlariga bog‗liq va ular faqat onadan o‗g‗il 
va qizlariga o‗tadi. Sitoplazmatik irsiyat organizmlar moslanuvchanligini ta‘minlashda katta 
ahamiyatga ega. Sitoplazmatik irsiyat tufayli mitoxondriyalar, xloroplastlar, plazmidalar tashqi 
muhit – sharoitlariga bevosita moslashadi va organizmning o‗zgargan sharoitlarga tez javob 
reaksiyasini ta‘minlaydi.