B. A. Xakimov biologiya fanidan masalalar

8.15.―BOMBEY FENOMENI‖ 
 
Odamda to‗rtta qon guruhi bo‗lib, ular nasildan naslga o‗tadi. Qon guruhlarining genetikada 
qanday holatda nasldan naslga o'tishi quyidagi jadvalda keltirilgan. 
Qon 
guruhlari 
Gomozigota 
holari 
Geterozigota 
holati 
Dominant 
holatda 
Retsessiv 
holatda 
Iyoki (0) 
I
o
I
o
- 
I yoki (0) 
II yoki (A) 
I
A
I
A
I
A
I° 
II yoki (A) 
III yoki (B) 
I
B
I
B
I
B
I° 
III yoki (B) 
IV yoki (AB) 
- 
I
A
I
B
IV yoki (AB) 
Ba'zan odamlarda qon guruhlarining o‗ziga xos holatda nasldan naslga o‗tishi kuzatiladi. Bu 
holat noallel genlarning o‘zaro epistatik ta‘sirida ro‗y beradi. Bunda II (A) va III (B) qon 
gunmlarining yuzaga chiqishi o‗zgaradi. Naslda II (A), III (B) yoki IV (AB) qon guruhlarining 
yuzaga chiqishini ta‘mmlaydigan gen faoliyati unga noallel bo‗lgan boshqa gen tomomidan 
―bo‗g‗ib‖ qo‗yiladi. Natijada naslda II va III qon guruhlari emas, I qon guruhi namoyon bo‗ladi. 
Qon guruhlarining bunday irsiylanishi ―Bombey fenomeni‖ deb nomlanadi. Qon guruhlari 
namoyon bo‗lishini ―bo‗g‗ib‖ qo'yuvchi gen (epistaz gen deyiladi) retsessiv holatda ta‘sir 
ko‘rsatadi. Shu genning dominant alleli esa qon guruhlariga ta'sir etmaydi. Bu holat masala 
shartida aytib o‗tiladi. Shunga doir quyidagi masalani yechilishini ko‗rib chiqamiz. 
Masala: 
Odamda birinchi qon guruhi O, ikkinchi qon guruhi A, uchinchi qon guruhi B, 
to‗rtinchi qon guruhi esa AB bilan ifodalanadi. ―Bombey fenomeni‖ bo‗yicha ayrim hollarda A va 
В laming yuzaga chiqishi retsessiv epistaz geni tomonidan ―bo‗g‗ib‖ qo‗yiladi (h) va bunda I qon 
guruhi namoyon bo‗ladi, shu genning dominant alleli (H) esa qon guruhlariga ta‘sirsiz. II va III 

---

138 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
qon guruhi va H geni bo‗yicha geterozigotali (genotiplari:IAI°Hh x IBI°Hh) ayol va erkak 
nikohidan II qon guruhli farzandlaming tug‗ilish ehtimolini (%) toping. 
Yechim: 
Masalada berilgan ayol (IAI°Hh ) va erkak (IBI°Hh) genotiplaridan gametalar olib, 
ularni Pennet katakchasiga joylashtiramiz. Pennet katakchasiga gorizontal bo‗yicha ayol organizm 
gametalarini, vertikal bo‗yicha katakchalarning chap tomoniga erkak organizm gametalarini yozib 
olamiz. Katakchalar ichiga esa gametalarning qo‗shilishidan hosil bo‗lgan zigotalarning genotipi 
yoziladi. Shu yoi bilan avlodda hosil bo‗lgan organizmlarni fenotip va genotip bo‗yicha hisoblab 
chiqish nihoyatda oson. 
Gametalar 
I
A
H 
I
A
h 
I°H 
I°h 
I
B
H 
I
A
I
B
HH 
I
A
I
B
Hh 
I
B
I°HH 
I
B
I°Hh 
I
B
h 
I
A
I
B
Hh 
I
A
I
B
hh 
I
B
I° Hh 
I
B
I°hh 
l°H 
Ikkinchi 
I
A
I°HH 
Ikkinchi 
I
A
I°Hh 
I°I°HH 
I°I°Hh 
I°h 
Ikkinchi 
I
A
I°Hh 
I
A
I° hh 
I°I°Hh 
I°I°hh 
Avlodda hosil bo‗lgan organizmlarni genotipiga qarab fenotipini, ya‘ni qon guruhlarini topib 
olamiz. Bunda, albatta, epistaz genni inobatga oling. Genotipida hh geni bo‗lgan organizmlar qon 
guruhi I boiadi. Masalan, IAI° hh genotipli organizmning qon guruhi II emas, aksincha, I yoki 
IBI°hh genotipli organizmning qon guruhi III emas I, IAIBhh genotipli organizmning qon guruhi 
IV emas, I bo'ladi va hokazo. Genotipida HH yoki Hh geni bo‗lgan organizmlarning qon guruhi 
o‗zgarmaydi, chunki gen ularga ta‘sirsiz. Pennet katagidan II qon guruhlilar soni nechta ekanini 
topamiz va ular tug‗ilajak farzandlaming necha foizini tashkil etishini topamiz. 
16 ------------------- 100 
3 -------------------- x=l 8,75% ni tashkil etadi.
Hurmatli abituriyentlar, endi xuddi shu masala shartigako‗ra, avlodda I, III va IV qon guruhli 
farzandlaming tug'ilish ehtimolini (%) topib o‗zingizni sinab ko‗ring.