B. A. Xakimov biologiya fanidan masalalar

2.17.Xromosomalar - irsiyatning moddiy negizi. 
 
Xar bir o‘simlik va hayvon turlarining xromosomalari o‘ziga hos morfologik xususiyatga 
ega. Xromosomalarning morfologiyasi va miqdorini hujayra bo‘linishining metafaza va anafaza 
bosqichlarida ko‘rish mumkin. Xar bir xromosomaning o‘rtasida uni ikkiga bo‘lib turuvchi 
sentromera mavjud. Sentromeraning joylashishiga qarab xromosomalar quyidagi ko‘rinishlarda 
bo‘ladi.
1.
Metatsentrik (teng yelkali) xromosoma. 
2.
Submetatsentrik (biroz teng bo‘lmagan yelkali) xromosoma. 
3.
Akrotsentrik (o‘ta teng bo‘lmagan yelkali) xromosoma. 
4.
Telotsentrik (yo‘ldoshli) xromosoma. 
Xar bir xromosoma ikkita xromatiddan tashkil topgan. Xar bir xromatid esa xromonema 
ipchalaridan, ya‘ni juda nozik xromofibrill tolalaridan (DNK va oqsil molekulasidan) iborat. 
SHunday qilib xromosoma oqsil molekulasi va DNK dan tuzilgan. Xromosomalar soni doimiy 
bo‘lib, u organizm turining sistematik belgisidir. 
Organizm tana (somatik) hujayralaridagi xromosomalar soni shakli va o‘lchami 
 kariotip
deb ataladi. O‘simlik ayrim turlarida xromosomalar son jihatdan bir xil bo‘lsa xam, lekin shakli 
va o‘lchami xar xil bo‘ladi. Kariotip asosida tuzilgan sistematika 
kariosistematika
deyiladi. 
Organizmning hujayralari ikki xil bo‘ladi: tana (somatik) va jinsiy hujayralar. 
Хromosomaning xillari (tashqi ko‘rinishi bo‘yicha): 
1,2-metatsentrik (teng yelkali) xromosoma; 3-submetatsentrik (bir oz teng bo‘lmagan yelkali) 
xromosoma; 4,5 va 6-akrotsentrik (o‘ta teng bo‘lmagan yelkali) xromosoma; 7-yo‘ldoshli 
(telotsentrik) xromosoma 

---

61 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
Somatik hujayralardagi xromosomalar soni 2 n yoki 2 x bilan ifodalanib, ikki karrali 
(diploid)dir. Jinsiy hujayralardagi xromosomalar soni n yoki x bilan belgilanib, bir karrali 
(gaploiddir). SHunday qilib, jinsiy hujayralarning xromosomalar soni somatik hujayralarnikidan 2 
marta kam. Erkak va urg‘ochi gametalar (yetilgan jinsiy hujayralar) qo‘shilishi (urug‘lanishi) 
natijasida somatik (tana) hujayra paydo bo‘ladi. Urug‘lanish natijasida hosil bo‘lgan bir – biriga 
o‘xshash juft xromosomalar