B. A. Nazarbayeva

4.2

 

Sig‘im 

 

Tok  o‘tazuvchi  materialdan  ishlangan  ixtiyoriy  formadagi  ikkita  obyektni 

(masalan,  plastinkalarni)  ko‘rib  chiqamiz,  ularni  batareyaning  qarama-qarshi 

qutblariga  ulaymiz.  Bunda  plastinkalar  bir  xil  miqdorla  turli  nomdagi  zaryadlarni 

oladi,  bu  manfiy  zaryadlangan  plastinka  qo‘shimcha  elektronlarni  olganligini, 

musbat  zaryadlangan  plastinka  esa  xuddi  shu  miqdordagi  elektronlarni 

yo‘qotganligini  bildiradi.  Endi  batareyani  uzamiz.  Agar  plastinkalar  bir-biridan 

to‘liq  izolyasiyalangan  bo‘lganda  va  vakuumda  joylashgan  bo‘lganda  edi,  ular 

olingan zaryadni cheksiz uzoq vaqt davomida saqlagan bo‘lar edi. Elektr zaryadini 

saqlashga  qodir  bo‘lgan,  ikkita  plastinkadan  tarkib  topgan  qurilma 

kondensator 

deb  ataladi.  Agar  zaryadlangan  ikkita  obyektning  orasiga  musbat 

q

0

  test  zaryadi 

joyoashtirilsa, unga musbat plastinkadan manfiy plastinkaga qarab yo‘nalgan elektr 

kuchi  ta’sir  ko‘rsata  boshlaydi.  Musbat  zaryadlangan  zplastinka  test  zaryadini 

itaradi,  manfiy  zaryadlangan  plastinka  esa  –  uni  tortadi.  Test  zaryadining 

plastinkalar  orasida  joylashishiga  bog‘liq  ravishda  bu  kuch   

f   

vektor  bilan 

xarakterlanadigan turli yo‘nalish va turlicha kattalikka ega bo‘ladi.  

 

 

4.4- rasm. A – elektr zaryadi va kuchlanish ikkita obyekt o‘rtasidagi sig‘imni 

belgilaydi, B – parallel plastinkalarga ega bo‘lgan kondensator 

 

---

147 

 

Kondensator  har  ikkala  plastinkada  to‘plangan 

q

  zaryad  kattaligi  va  ular 

o‘rtasidagi  musbat  potensiallar  farqi  – 

V

  kuchlanish  bilan  xarakterlanadi.  Shuni 

qayd qilish lozimki, 

q

 kondensatorning nolga teng bo‘lgan yig‘indi zaryadiga mos 

kelmaydi, 

V

  esa  har  bir  plastinkaning  potensiali  bo‘lib  hisoblanmaydi,  u  ular 

o‘rtasidagi potensiallar farqini aks ettiradi. Zaryadning kuchlanishga nisbati har bir 

kondensator uchun konstanta bo‘lib hisoblanadi: 

                                         q/V = C 

                                                            (4.17) 

C  doimiy  kattalik  kondensatorning  sig‘imi  deb  ataladi.  Sig‘imning  kattaligi 

plastinkalarning formasi  va  ularning bir-biriga  nisbatan  joylashishiga,  shuningdek 

ular o‘rtasidagi muhitning xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Shuni qayd qilamizki, S 

kattalik  har  doim  musbat  bo‘lib  hisoblanadi,  chunki  (4.17)  formulada  zaryad  va 

kuchlanish  bir  xil  belgi  bilan  olinadi.  SI  birliklar  tizimida  sig‘im  birligi  Farada 

hisoblanadi: 1 Farada = 1 Kulon/Volt (1 F= Kl/V).  

Elektron  sxemaga  ulashda  kondensatorning  sig‘imini  kompleks  qarshilik 

ko‘rinishida ifodalash mumkin: 

                                                   = - 

                                                          (4.18) 

Bunda 

j  = 

, 

i  –  ω 

chastotaga  ega  bo‘lgan  sinusoidal  tok.  Formuladan 

ko‘rinib  turibdiki,  chastota  ortishi  bilan  kondensatorning  kompleks  qarshiligi 

kamayadi. (4.18) ifoda kondensator uchun Om qonuni deb ataladi. Bu formuladagi 

minus  belgisi  kondensatordagi  kuchlanish  tokdan  90

0

  ga  orqada  qolayotganligini 

bildiradi.

  

Kondensator  –  juda  foydali  elektr  elementi  bo‘lib  hisoblanadi,  undan 

ko‘pincha  turli  datchiklarda,  masalan,  masofa,  maydon,  hajm,  bosim,  kuch  va 

hokazolarni  o‘lchaydigan  datchiklarda  foydalaniladi.  4.4B-  rasmda  parallel 

plastinkalarga ega bo‘lgan kondensator ko‘rsatilgan, unda o‘tkazgichlar bir-biridan 

d

 masofada joylashgan, 

A

 maydonga ega bo‘lgan plastinkalar formasida ishlangan. 

Agar 

d

  masofa  plastinkalarning  o‘lchamiga  qaraganda  ancha  kichik  bo‘lsa,  ular 

o‘rtasidagi elektr maydoni bir jinsli bo‘ladi. Bu shuni bildiradiki,  

f

  kuch chiziqlari 

---

148 

 

parallel  va  bir  tekis  taqsimlangan  bo‘ladi.  Elektromagnetizm  qonunlaridan  shu 

narsa  kelib  chiqadiki,  plastinkalarning  uchlarida  eng  chekka kuch  chiziqlari  biroz 

og‘adi,  biroq 

d

  ning  etarlicha  kichik  qiymatlari  uchun  buni  hisobga  olmaslik 

mumkin.