B. A. Nazarbayeva

Matematik  ta’minotga  talablar. 

Biror  bir  texnik  obyekt  loyihalashda, 

matematik  ta’minotni  tashkil  qiluvchi,  matematik  modelni  yaratish  metod  va 

algoritmlarni  tanlash  uchun  bir  qancha  talablarni  e’tiborga  olish  kerak  bo‘ladi. 

Asosiy  talablarga  universallik,  algoritmik  puxtalik,  aniqlik,  mashina  vaqtiga 

bo‘lgan sarflarni chegaralash, xotira hajmiga kam foydalanish kabilar kiradi. 

Matematik  ta’minotning  universalligi  deyilganda,  bu  ta’minotdan  bir  qancha 

loyixalash  obyektlarini  loyixalashda  foydalanish  imkoniyati  borligi  tushiniladi. 

Masalan:  MBQ  larini  sintez  qilishda  foydalaniladigan  metod  va  modellar, 

---

379 

 

berilagan baza elementlarini oldindan ko‘rsatilgan cheklanishlar asosida, hohlagan 

obyektni  yaratishni  ta’minlay  olishi  kerak.  ALT  lardan  matematik  ta’minotning 

asosiy  xususiyatlaridan  biri  ularning  yuqori  universallikka  ega  ekanligi 

hisoblanadi. Yuqori, universallikka ega bo‘lishi esa bunday ALT lardan bir qancha 

loyihalash obyektlari uchun foydalanish imkonini beradi. 

Matematik  ta’minotning  komponentlarining  muhum  xususiyatlaridan  biri  bu 

ta’minotdan  foydalanilganda  olinadigan  natijaning  to‘g‘ri  bo‘lishligi  hisoblanadi 

va shunday xoldagina bu ta’minot algoritmik puxta deyiladi.  Algoritmik puxtalik 

asosan olingan natija qanchalik to‘g‘riligi ehtimolligiga qarab baholanadi. Agar bu 

ehtimollik  birga  teng  bo‘lsa,  yoki  unga  yaqinlashib  borsa,  u  holda  bu  ta’minotni 

yaratish  uchun  foydalanilgan  metod  algoritmik  puxta  metod  deyiladi.  ALT  larda 

algoritmik  puxta  metod  bo‘lmagan  metodlardan  foydalanish  maqsadga  muvofiq 

bo‘lmaydi.  

Algoritmik  puxtalik  bilan,  sharoitga  moslashtirish  uzviy  bog‘langandir. 

SHaroitga  moslashtirilmagan  hollarda,  berilganlardagi  ozgina  xatoliklar,  natijada 

katta  xatoliklarni  yuzaga  keltirishi  mumkin.  Loyihalashning  har  bir  bosqichida 

o‘zining  oraliq  natijalari  va  har  bir  bosqichdagi  xatolik  kelib  chiqish  manbaalari 

mavjud.  Shu  sababli  yomon  sharoitga  moslashtirish  natijasida  hatoliklar  juda 

kattalashib ketishi mumkin. 

Ko‘pgina  matematik  ta’minot  komponentlari  uchun  aniqlik  muhim 

hossalardan biri hisoblanadi. Aniqlik – bu olgan natija bilan haqiqiy olinishi kerak 

bo‘lgan  natijaning  mos tushishligi  hisoblanadi.  Algoritmik  puxta  metodlar  har  xil 

aniqlikdagi natijalarni berishi mumkin.  

Universal  model  va  metodlarda  hisoblash  ishlari  ko‘p  bo‘lib,  loyihalash 

masalasining  hajmi  kattalashib  ketishi  mumkin,  shuning  uchun  ko‘pgina  ALT 

protseduralarida  T—mashina  vaqtini,  sarf  qilish  loyihalash  harajatlarini  va 

loyihalashga  ketadigan  vaqtni  oshib  ketishiga  olib  keladi.  Shuning  uchun  T  ni 

minimallash loyihalash jarayonidagi muhim talablardan biridir. 

Yuqori universallikka ega, aniq natijali va kam mashina vaqtini talab qiluvchi 

matematik  ta’minotni  yaratish  doimo  bir  –  biriga  qarama  –  qarshi  bo‘lib,  keladi. 

---

380 

 

SHuning  uchun  matematik  ta’minotning  komponentlari  ba’zi  bir  masalalarni  hal 

qilish  uchun  sifatli  bo‘lsa,  boshqa  masala  uchun  kam  sifatli  bo‘lishi  mumkin. 

SHuning  uchun  ALT  larda  model  va  metodlarning  har  xillarini  o‘zida 

mujassamlashtirilgan kutubxonalar tashkil qilish kerak. 

Mashina vaqtini tejash talabidan keyingi talab, xotira hajmini tejash talabidir. 

Bu  talab  matematik  ta’minotning  qanchalik  iqtisodlashtirilganligii  ko‘rsatadi  va 

tuzilgan  dastur  uzunligi  bilan  harakterlanadi.  Hozirgi  davrdagi  operativ  xotira 

hajmini  sezilarli  darajada  katta  bo‘lishligiga  qaramay,  uni  tejash  aktual  masala 

bo‘lib qolmoqda. EHM larning mulьtidasturli ishlash rejimida, katta xotira hajmini 

talab qiluvchi masalalar pastroq ustunlikka ega bo‘lishi va natijada bu masalalarni 

qayta  ishlash  vaqti  oshib  ketishi  kuzatiladi.  Bunday  murakkablikni  echish  uchun 

tashqi  xotiralardan  foydalanish  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Bu  esa  operativ  va 

tashqi  xotiralarning  o‘zaro  ma’lumotlarni  almashlashlari  uchun,  T-  vaqtni  oshib 

ketishiga olib keladi.