B. A. Nazarbayeva

Rezonans  effekti. 

Elektromagnitik  nurlanishni  rezonator  deb  ataluvchi 

chuqurlikda  o‘lchashda  qiziq  hodisa  kuzatiladi.  Rezonator  o‘zida  ichki 

devorlarining  butun  yuzasi  bo‘ylab  bir  tekis  haroratga  ega  bo‘lgan  jismning 

ichidagi  ixtiyoriy  shakldagi  bo‘shliqni  taqdim  qiladi  (4.32A-  rasm).  Rezonator 

aperturasining  nurlatish  qobiliyati  (unig  ichki  qismida  emas)  yassi  yuzaga 

qaraganda anchagina ortadi, ba’zi bir to‘lqin uzunliklarida esa birga yaqinlashadi. 

Agar  rezonatorning  ichki  devorlari  etarlicha  yuqori  nurlatish  koeffitsiyentiga  ega 

bo‘lsa,  bu  effekt  yanada  kuchayadi.  Barcha  nometallar  diffuzion  nurlatgichlar 

bo‘lib hisoblanadi. Rezonatorning harorati va nurlatish qobiliyati uning har qanday 

ichki  nuqtasida  bir  hil  deb  faraz  qilaylik.  Uning  nurlatish  qobiliyati  birga  teng 

bo‘lgan ideal obyekt 

qora jism 

deb ataladi. Qora jism yuza maydonidan infraqizil 

fotonlarning quyidagiga teng bo‘lgan 

a

 oqimini chiqaradi: 

F

0

 

= 

a

σ

                                     

Biroq  real  obyekt  ε

b 

nurlatish  koeffitsiyentiga  ega  bo‘ladi,  shu  sababli  uning 

yuzasining xuddi shunday maydonidan kamroq oqim chiqadi: 

F

r 

= ε

b

F

0 

Obyektning  huddi  shunday 

a

  maydonli  boshqa  qismlari  tomonidan 

nurlatiladigan  issiqlik  oqimi  ham  F

r 

ga  teng  bo‘ladi  (chunki  obyektning  harorati 

hamma  joyda  bir  xil  deb  hisoblanadi,  oqimning  kenglikda  taqsimlanishi  hisobga 

olinmaydi). Tushayotgan F

r 

oqimning katta qismi yuzaning 

a

 maydoni tomonidan 

yutiladi, diffuzion oqimning kichikroq qismi esa qaytariladi: 

---

212 

 

                                F

r 

= rF

r 

= (1 – ε

b

)ε

b

F

0                                                                  

(4.101) 

a

 maydondan nurlatilgan va qaytarilgan oqimlarni qo‘shish bilan quyidagini 

olamiz: 

                       F

 

= F

r 

+ F

r 

= 

 

ε

b

F

0

 + (1 – ε

b

)ε

b

F

0 

= (2 – ε

b

)ε

b

F

0                        

(4.102) 

Bundan samarali nurlatish qobiliyati uchun ifodani topamiz: 

                                        ε

e 

= 

 = (2 – ε

b

)ε

b                                                                         

(4.103) 

 

4.32- rasm. A – rezonator yordamida nurlatish qobiliyatini kuchaytirish,    

   B – amaliyotda qo‘llaniladigan qora jism modelining konstruksiyasi 

  

(4.103)  tenglamadan  ko‘rinib  turibdiki,  bir  marta  qaytarishda  rezonatorning 

nurlatish  qobiliyati  tekis  yuzadan  nurlanishga  qaraganda  (2  –  ε

b

)  martaga  ortadi. 

Biroq  rezonatorda  bir  necha  marta  qayta  qaytarish  sodir  bo‘lishi  mumkin,  shu 

sababli 

a

  maydonga  tushayotan  nurlanishlar  oqimi  rezonatorning  ko‘plab 

qismlaridan  nurlatishlar  va  qaytarishlarning  yig‘indisini  o‘zida  taqdim  qiladi. 

Natijalovchi  oqimning  intensivligi,  qoidaga  ko‘ra,  nurlanishlarning  boshlang‘ich 

oqimining intensivligidan yuqori bo‘ladi. 

---

213 

 

Rezonator samarali ishlashi uchun uning chiqish teshigining joylashgan joyini 

va  datchikning  o‘zining  holatini  aniq  aniqlash  zarur  bo‘ladi.  Agar  datchik 

rezonatorda  juda  chuqur  joylashgan  bo‘lsa,  u  uning  barcha  devorlaridan 

nurlanishni  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  to‘playdi,  shu  sababli  shunday  bo‘lishi  mumkinki, 

rezonans effekti yo‘qoladi, va samarali nurlatish qobiliyati rezonator bo‘shlig‘ining 

ichki  yuzasidan  nurlanishga  teng  bo‘lib  qoladi,  u  qayta  qaytaradigan  tizimdagiga 

qaraganda har doim past bo‘ladi.  

Rezonans  effekti  real  nurlatish  koeffitsiyentini  o‘zgartiradi,  nurlatish 

quvvatini baholashda xatolar vujudga kelishining oldini olish uchun buni har doim 

hisobga olish zarur bo‘ladi.