sintetik materiallardir. Monomerlar (masalan, etilen) boshqa monomerlar bilan
reaksiyaga kirishganda takrorlanuvchi etilen zvenolarining polietilenning polimeri
bo‘lib hisoblanadigan uzun zanjirini hosil qiladi. Huddi shunday yo‘l bilan stirol
monomerlaridan polistirol polimeri shakllantiriladi. Polimerlar boshqa elementlar
bilan bog‘langan uglerod atomlaridan tashkil topadi. Polimerlar tarkibida asosan
227
faqatgina sakkizta element – uglerod, vodorod, kislorod, azot, kremniy,
oltingugurt, xlor va ftordan foydalaniladi, biroq bu turli plastmassalarning minglab
variantlarini yaratish imkonini beradi (4.38- rasm).
4.36- rasm. Bor bilan legirlangan kremniyning solishtirma qarshiligi (A);
legirlaydigan aralashmalarning turli konsentratsiyalari uchun kremniy
qarshiligining harorat koeffitsiyenti (B)
4.37- rasm. Harorat koeffitsiyentining legirlaydigan aralashmalarning
konsentratsiyasiga bog‘liqligi (A), kremniyning pyezorezistiv sezgirligi (B)
228
4.38- rasm. Polimerlarni qurish uchun foydalaniladigan atomlar
Har bir atom boshqa atomlar bilan bog‘lanish uchun energetik (valent)
bog‘lanishlarning cheklangan soniga ega bo‘ladi, va modda barqaror bo‘lishi
uchun har bir atom molekulaning ichida o‘zining barcha bog‘lanishlaridan
foydalanishi lozim bo‘ladi. Masalan, vodorod faqatgina bitta boshqa atom bilan
bog‘lanishi mumkin, uglerod va kremniy esa o‘ziga boshqa to‘rtta atomlarni
biriktirib olishi mumkin. Shunday qilib, N-N va N-G‘ molekulalar barqaror
molekulalar, S-N va Si-Cl esa barqaror bo‘lmagan molekulalar bo‘lib hisoblanadi.
Polimer zanjiriga katta miqdordagi uglerod atomlarini qo‘shish birikkan
vodorod atomlari sonining ortishiga olib keladi, bu molekulalarni og‘irroq qilib
qo‘yadi. Masalan etan (S
2
N
6
) qo‘shimcha uglerod atomi va ikkita vodorod atomini
o‘z tarkibiga olganligi sababli metanga qaraganda og‘irroq bo‘lib hisoblanadi.
Uning molekulyar og‘irligi 30 ga teng. Ko‘rinib turibdiki, polimerning molekulyar
og‘irligi to u pentanga (S
5
N
12
) aylanguncha har gal 14 birlikka ortadi (bitta uglerod
va ikkita vodorod atomlarining og‘irligiga). Pentan juda og‘ir bo‘lganligi uchun
xona haroratida u endilikda gaz emas, suyuqlik bo‘lib hisoblanadi. Keyinchalik
SN
2
guruhlarni yana qo‘shish yanada og‘irroq polimer suyuqliklarning
229
shakllanishiga olib keladi. Tarkib S
18
N
38
ga etganda polimer qattiq moddaga
aylanadi (S
18
N
38
– bu parafin mumi). Polimer molekulalari kattalashib borishi bilan
mum yanada og‘irlashib boraveradi. 1402 molekulyar og‘irlikka ega bo‘lgan
S
100
N
202
tarkibli polimer
polietilen
deb ataladi, u eng oddiy termoplastik bo‘lib
hisoblanadi. SN
2
guruhlar soni yanada oshganda polimer materialning
qattiqligining yanada ortishi sodir bo‘ladi. 1000-5000 diapazondagi molekulyar
og‘irlikka ega bo‘lgan polimerlar o‘rtacha molekulyar og‘irlikka ega bo‘lgan
polietilenlar deb, undan yuqorilari esa – yuqori molekulyar og‘irlikka ega bo‘lgan
polietilenlar deb ataladi. Eng oddiy polimer bo‘lib hisoblanuvchi polietilen
datchiklarni qurishda foydalaniladigan bir qator foydali xususiyatlarga ega.
Masalan, polietilen spektral diapazonning o‘rtacha va uzoq IQ nurlari uchun
shaffof, shu sababli deraza oynalari va linzalarni tayyorlash uchun qo‘llanilishi
mumkin.
Qizdirilganda, bosim ostida va katalizatorlar kiritilganda monomerlar juda
uzun zanjirlar hosil qilishi mumkin. Bu jarayon polimerlanish deb ataladi.
Zanjirning uzunligi (molekulyar og‘irlik) juda muhim tavsif bo‘lib hisoblanadi,
chunki plastmassalarning ko‘pgina xususiyatlari aynan unga bog‘liq bo‘ladi.
Og‘irlikning ortishi qattiqlik va mustahkamlikning ortishi, oquvchanlikning
kamayishi, erish haroratining ortishi va erigan holatda yopishqoqlikning ortishi,
shuningdek ishlov berish jarayonining murakkablashuviga olib keladi.
Polimerlanish jarayoni tugagandan keyin olingan polimer zanjirlari bir-biri bilan
bog‘lanmaydi. Bunday polimerlar
Do'stlaringiz bilan baham: