B. A. Nazarbayeva

Issiqlik  elementlari. 

Issiqlik  elementlari  –  bu  radiatorlar,  isitadigan 

elementlar,  issiqlik  izolyatorlari,  issiqlikni  qaytargichlar  va  yutgichlardir.  Issiqlik 

tavsiflarini  o‘rganishda  datchikka  o‘lchash  tizimining  tarkibiy  qismi  sifatida 

qaraladi,  bunda  quyidagilar  hisobga  olinadi:  qurilmaning  korpusi  va  montaj 

elementlari orqali issiqlik uzatilishi, havoning konveksiyasi, qolgan obyektlar bilan 

issiqlik nurlanishlarini almashinish va hokazolar. 

 

 

4.35- rasm. A – isitadigan elementning issiqlik modeli, B – rezistiv, sig‘imli va 

induktiv elementlarga ega bo‘lgan elektr sxemasi 

 

 

Shuni eslatamizki, issiqlik uchta usul bilan uzatiladi: issiqlik o‘tkazuvchanlik, 

tabiiy va majburiy konveksiya, issiqlik nurlanishi orqali. Jamlangan parametrlarga 

ega  bo‘lgan  oddiy  modelni  qurishda  obyekt  haroratining  o‘zgarishini  aniqlash 

---

222 

 

uchun  termodinamikaning  birinchi  qonunidan  foydalanish  mumkin,  unga  ko‘ra 

jismning  ichki  energiyasining  o‘zgarish  tezligi  kirayotgan  va  chiqayotgan  issiqlik 

oqimlarining farqiga teng bo‘ladi. Bu bitta trubadan suv quyiladigan, ikkinchisidan 

esa chiqib ketaligan rezervuardagi (idishdagi) suvning sathi to‘g‘risidagi masalaga 

juda o‘xshaydi. Shunda issiqlik balansini quyidagi tenglama ko‘rinishida ifodalash 

mumkin: 

                                        C 

                                                       

(4.116) 

Bunda 

C    M 



  s 

–  jismning  issiqlik  sig‘imi  (Dj/K), 

T

  –  harorat  (K), 

  - 

issiqlik  oqimining  intensivligi  (Wt), 

M

  –  jismning  massasi  (kg), 

s

  –  materialning 

solishtirma  issiqlik  sig‘imi  (Dj/kg



K).  Jism  orqali  o‘tadigan  issiqlik  oqimining 

intensivligi  jismning  amaliyotda  ko‘pincha  chiziqli  deb  hisoblanadigan  issiqlik 

qarshiligining funksiyasi bo‘lib hisoblanadi: 

                                       

 = 

                                                      (4.117) 

Bunda 

  -  issiqlik  qarshiligi  (K/Wt), 

  esa  –  uning  issiqlik 

o‘tkazuvchanligi ko‘rib chiqilayotgan elementdagi harorat gradiyenti. 

Buni  ko‘rsatish  uchun 

T

h

  haroroatga  ega  bo‘lgan  isitadigan  elementni  tahlil 

qilamiz.  Element  issiqlik  izolyasion  material  qatlami  bilan  qoplangan.  Qurshab 

turuvchi muhitning harorati 

T

a

 ga teng. 

Q

 – bu elementga qo‘yilgan issiqlik, 

Q

0

 – 

issiqlik yo‘qolishlari. (4.117) tenglamadan: 

                                       C 

                                               

(4.118) 

ekanligi kelib chiqadi. (4.118) tenglamadan esa: 

                                       Q

0 

= 

 

                                                      (4.119) 

ekanligi kelib chiqadi. 

Bu ikkita ifodani birlashtirish bilan quyidagi differensial tenglamani olamiz: 

                                       

                                            

(4.120) 

---

223 

 

Bu birinchi tartibli tenglama issiqlik tizimlari uchun tipik bo‘lib hisoblanadi. 

Issiqlik  elementlari,  agar  qaytar  bog‘lanishli  konturga  ega  bo‘lgan  qurilmalarning 

tarkibiga  kirmasa,  juda  barqaror  bo‘ladi.  Oddiy  issiqlik  elementining  bosqichli 

tashqi  ta’sirga  chiqish  reaksiyasi  vaqt  doimiysi  bilan  xarakterlanadi,  u  issiqlik 

sig‘imining issiqlik qarshiligiga ko‘paytmasiga teng bo‘ladi: 

τ

r 

=CR. 

Vaqt doimiysi 

sekundlarda  o‘lchanadi,  passiv  sovutadigan  elementlar  uchun  u  chiqish  signali 

boshlang‘ich harorat gradientidan 37% darajaga etadigan vaqtga teng bo‘ladi.