B. A. Nazarbayeva

Issiqlik  nurlanishi. 

Yuqorida  aytib  o‘tilganidek,  har  qanday  obyektning 

atomlari  va  molekulalari  tebranma  harakatlarni  sodir  qiladi.  Vibratsiyalanayotgan 

zarrachalarning  o‘rtacha  kinetik  energiyasi  absolyut  harorat  bilan  bog‘lanadi. 

---

202 

 

Termodinamika  qonunlariga  ko‘ra  harakatlanayotgan  elektr  zaryadi  o‘zgaruvchan 

elektr tokining paydo bo‘lishini chaqiradi, u o‘zgaruvchan magnit maydoni paydo 

bo‘lishiga olib keladi. O‘z navbatida, magnit maydonidagi o‘zgarishlar natijasida u 

bilan bog‘liq bo‘lgan elektr maydonida ham o‘zgarishlar sodir bo‘ladi va hokazo. 

SHunday qilib, vibratsiyalanayotgan zarrachalar optika qonunlariga bo‘ysunadigan 

va yorug‘lik tezligi bilan tarqaladigan elektromagnit maydonining manbalari bo‘lib 

hisoblanadi.  Elektromagnit  to‘lqinlari  qaytarilishi,  filtrlanishi,  fokuslanishi 

mumkin  va  hokazo  ta’sirlarga  tortilishi  mumkin.  4.27-  rasmda  elektromagnitik 

nurlanishning  γ  nurlardan  tortib  radioto‘lqinlargacha  bo‘lgan  to‘liq  spektri 

ko‘rsatilgan. 

To‘lqin uzunligi konkret muhitda yorug‘likning 

v

 chastotasi va 

s

 tezligi bilan 

bog‘lanadi: 

                                            λ =                                                                 

(4.86) 

To‘lqin  uzunligi  bilan  harorat  o‘rtasidagi  bog‘lanish  Plank  tomonidan  1901 

yilda  ochilgan  qonunga  bo‘ysunadi  (1918  yilda  nemis  fizigi  Plank  kvant 

energiyasini kashf qilganligi uchun Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan). Plank 

W

λ

 

nurlanish  oqimining  zichligi, 

λ

  to‘lqin  uzunligi  va 

T

  absolyut  harorat  o‘rtasidagi 

bog‘lanishni aniqlagan. Nurlanish oqimining zichligi – bu to‘lqin uzunligi birligiga 

to‘g‘ri keladigan elektromagnit oqimining quvvatidir: 

                                                   W

λ 

= 

                                          

(4.87) 

Bunda 

  -  obyektning  nurlatish  qobiliyati, 

  =  3,74



10

12   

Wt



sm

2     

va       

S

2 

= 1,44 sm



K – konstantalar, 

e

 – natural logarifmning asosi. 

Harorat  –  bu  ulkan  sonli  vibratsiyalanayotgan  zarrachalarning  kinetik 

energiyalarini  o‘rtalashtirish  natijasidir.  Biroq  hamma  zarrachalar  ham  bir  xil 

chastota  va  amplituda  bilan  vibratsiyalanmaydi.  Ruxsat  etilgan  chastotalar 

(shuningdek  to‘lqin  uzunliklari  va  energiyalar  ham)  bir-biriga  juda  yaqin 

joylashgan,  shu  sababli  materiallar  nurlanish  chiqarishi  mumkin  bo‘lgan 

chastotalarning  soni  amalda  cheksiz  kattalik  bo‘lib  hisoblanadi.  Nurlatiladigan 

---

203 

 

to‘lqinlarning  uzunliklari  har  qanday  –  juda  uzun  to‘lqinlardan  juda  qisqa 

to‘lqinlargacha  bo‘lishi  mumkin.  Harorat  o‘rtacha  kinetik  energiyaning  statistik 

ifodasi  bo‘lib  hisoblanishi  sababli,  u  tebranayotgan  zarrachalarning  ko‘proq 

mumkin  bo‘lgan  chastotasi  va  to‘lqin  uzunligini  belgilaydi.  Ko‘proq  mumkin 

bo‘lgan  to‘lqin  uzunligi  Vin  qonuni  bilan  aniqlanadi  (1911  yilda  nemis  olimi 

Vilgelm  Vin  issiqlik  nurlanishi  qonunlarini  kashf  qilganligi  uchun  Nobel 

mukofotiga  sazovor  bo‘lgan).  Uni  topish  uchun  (4.87)  tenglamadan  birinchi 

hosilani  nolga  tenglashtirish  kerak  bo‘ladi.  Hisoblashlar  natijasida  uning  atrofida 

nurlanishlarning  eng  katta  quvvati  sodir  bo‘ladigan  to‘lqin  uzunligini  olish 

mumkin: 

                                                            

 = 

                                                (4.88) 

Bunda 

  -  mkm  da  o‘lchanadi, 

T

  esa  –  Kelvinlarda.  Vin  qonuni  shuni 

tasdiqlaydiki,  harorat  qanchalik  yuqori  bo‘lsa,  nurlanish  to‘lqinining  uzunligi 

shunchalik qisqa bo‘lib boradi (4.26- rasm). (4.86) tenglamani hisobga olish bilan 

shunday hulosaga kelish mumkinki, ko‘proq mumkin bo‘lgan nurlanish chastotasi 

absolyut haroratga proporsional bo‘ladi: 

                                                

 = 10

11